Өткен жыл бюджеті өз дәрежесінде орындалды ма?

Кеше Парламент палаталарының бірлескен отырысы болып, оның күн тәртібінде бірнеше мәселе қаралды. Парламенттің қос палатасының бірлескен отырысына Премьер-Министр Кәрім Мәсімов қатысты. Алғашқы мәселе Конститу­ция­лық Кеңестің «Қазақстан Рес­публикасындағы конститу­ция­­лық заңдылықтың жай-күйі туралы» жолдауы ерекше тарихи оқиғаға – Қазақстан Рес­пуб­ликасы Мемлекеттік тәуелсізді­гі­нің 20 жылдығына арналды. Конституциялық Кеңестің төр­аға­сы И.Рогов 1991 жылғы 16 жел­тоқсаннан бергі өткен уақыт ішінде Қазақстан Республи­ка­сын­да мемлекет және қоғам өмі­рінің барлық салаларында реформалар жүргізілгеніне тоқта­ла келіп, соның арқасында мемлекеттілікті нығайтуда, қолда­ныс­тағы құқықты, тұлғаның, қо­ғамның және мемлекеттің да­муын қамтамасыз ететін тиімді әрі ашық билік тетігін тұрлаулы етуде, халықтың тұрмыс деңгей­ін арттыруда біраз шаруа тын­ды­рылғанына баса назар аудар­ды. Жолдауда Конституциялық Кеңестің Ата Заң үстемдігін қам­тамасыз ету жөніндегі қызметі заңнаманың сапасын бақылап-ба­ғалаумен қабат жүріп оты­ра­ты­ны айтылып, Конститу­ция­лық Кеңестің нормативтік қау­лы­ларындағы құқықтық пози­ция­лардың, жыл сайынғы жол­дау­лардағы ұйғарымдар мен ұсы­ныстардың жүзеге асырылуы осының бір көрсеткіші болып табылатыны атап көрсетілді. Өз сөзінде Конституциялық Кеңес­тің төрағасы оң үрдістермен қатар, Үкіметтің және Парла­мент­тің назарын Кеңестің жекелеген шешімдерін орындамау немесе жартылай орындау фактілеріне аударды. «Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдас­тыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қар­сы іс-қимыл туралы» Заңның 1,5 жыл бойы күттіргеніне қынжы­лыс білдірді. Және де Кеңестің нормативтік қаулысында халықаралық ұй­ымдар мен олардың орган­да­ры­ның шешiмдерi, Қазақстан Рес­публикасы ратификацияла­ған халықаралық шартта осы ше­шiмдердiң Қазақстан үшiн мiндеттi сипаты тiкелей көр­сетiлген жағдайда республика ратификациялаған халықаралық шарттың заңдық сипатын алады деп атап көрсетілгенімен, осы құқықтық позицияның әлі күнге дейін жүзеге асырылмауын да Парламент пен Үкіметтің наза­рына салды. Бірлескен отырыстың күн тәртібінде екінші қаралған Үкі­меттің және Республикалық бюд­жеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің 2010 жылғы республикалық бюджет­тің атқарылуы туралы есептерін тыңдауда алғашқы болып мінберге көтерілген Қаржы министрі Болат Жәмішев: «2010 жыл­ғы республикалық бюджеттің ат­қарылуы туралы есеппен жа­салған жұмыс үшін сіздерге өз ризашылығымды білдіргім келеді. Мен біздің жұмысымызды жет­кілікті деңгейде өнімді бол­ды деп санаймын, бұл ағымдағы жылдың, сол сияқты келесі жыл­дардың да республикалық бюджетін атқаруда оң көрініс табары сөзсіз», деп 2010 жылғы рес­публикалық бюджеттің атқа­рылуына тоқталды. 2010 жылға арналған респуб­ликалық бюджет туралы Заңның 44-бабынан 7-бап нормативтік сипатқа ие, 31-бап 10 пайызға орындалып, 4-бап ішінара орын­далды, оның ішінде 1-бап – бюджеттің шығыс бөлігі бойын­ша жоспар 99,1 пайызға орын­дал­ғанын, ал 37,5 млрд. теңге игерілмей қалғанын жеткізді. Мұнан соң бюджеттің атқары­лу­ында ең басты бағдар ел аза­мат­тарының өмір сүру деңгейін жо­ғарылату, жұмыссыздықтың өсуі­не жол бермеу, индустрия­лық-инновациялық даму, шағын және орта бизнесті қолдау, агроөнер­кәсіп кешенін дамыту бойынша мемлекеттік бағдарламалардан, Мемлекет басшысының Қазақ­стан халқына Жолдауларынан ту­ындайтын стратегиялық міндеттер болғаны сөзсіз деген министр, олардың барлығының орындал­ғанын баяндады. Министрдің айтуынша, өткен жылдың тағы бір белесі – ол Денсаулық сақтау iсiн реформалау мен дамытудың 2005 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттiк бағдарламасының аяқталуы. Осы бағдарламаны іске асыру үшін республикалық бюджеттен 286,6 млрд. теңге бөлінген, ал одан күтетін нәтиже азаматтардың ден­саулығын нығайтуға бағыт­тал­ған стратегиялық міндеттерге қол жеткізгенімізді куәланды­ра­ды, деген Жәмішев білім сала­сында «Балапан» бағдарламасы шеңберінде 2010 жылы респуб­ликалық бюджеттен 19,2 млрд. теңге бөлінгенін мәлім етті. Осы­ның игі әсерінен 2010 жыл­дың қорытындылары бойынша мектепке дейін білім беру мекемелерінің желісі 1 878 бірлікке ұлғайтылыпты. Ал республика бойынша қол­ға алынған «100 мектеп» жобасы шеңберінде жалпы сомасы 104,3 млрд. теңгеге 103 мектептің құ­рылысы, оның ішінде 5,2 млрд. теңгеге 19 мектептің құрылысы 2010 жылы аяқталғанын айтқан бас қаржыгер Үдемелі индус­триялық-инновациялық даму­дың 2010 – 2014 жылдарға арнал­ған мемлекеттік бағдарламасы­ның шараларын іске асыру үшін экономиканы жедел әртараптан­ды­руға және ұлттық экономика­ның бәсекеге қабілеттілігін арт­тыруға өткен жылы республика­лық бюджеттен 921,5 млрд. теңге бағытталғанын, оның 912,2 млрд. теңгесі игерілгенін назарға сал­ды. 2010 жылы тағы бір мемлекеттік бағдарлама өз мәресіне жеткен. Ол – ауылдық аумақ­тарды дамытудың 2004 – 2010 жылдарға арналған бағдарлама­сы. Даму әлеуеті жоғары ауыл­дық елді мекендердің саны 1548 бірлікке, ал онда тұратын ха­лық­тың үлес салмағы 22-ден 52%-ға ұлғайыпты. Бұл бойынша 2010 жылы бағдарлама іс-шараларын қаржыландыруға республика­лық бюджеттен 99,0 млрд.теңге жұмсалыпты. Министрдің айту­ын­ша, осы жылы ауыз суды та­сып ішетіндер саны да азайған. Олар 445 мыңнан 83 мыңға дейін қысқарыпты. Бағдарламаны рес­пуб­ликалық бюджеттен қаржы­лан­дырудың жалпы көлемі 150,6 млрд.теңге болып, ауыз судан қи­ындық көргендердің қатары кеміген. Жалпы алғанда, Үкімет рес­публикалық бюджеттің негізгі параметрлерін орындап шықты деп бағалаймыз, деп сөзін бас­таған Республикалық бюджеттің атқарылуын қадағалау жөніндегі есеп комитетінің төрағасы Омар­хан Өксікбаев бірнеше мәселені қадап айтты. Біріншіден, үш жылдық жос­парлауға көшу және респуб­ли­калық бюджеттің жыл сайын алға жылжып оты­руы құқық­тық ол­қылыққа алып келді. Мәселен, «2010 – 2012 жылдарға арналған республикалық бюджет туралы» Заңды іске асыру туралы Үкі­меттің есебіне қоры­тынды бо­лып табылатын біздің есебіміз іс жүзінде тек 2010 жылғы бюджет­тің атқарылуын бағалауды ғана қамтыды. Қа­зір­­гі кезде, кейінгі үш жыл­ға, яғни 2011 – 2013 жыл­дарға ар­налған жаңа заңның қабыл­да­нуы Есеп комитетіне үш жыл­дың қар­жы көлемі мен параметрлеріне кешенді бағалау жүр­гізу құ­қығын бермей отыр. Ал негізінен еліміздегі даму бағ­дар­лама­ларының басым бөлігі орта және ұзақ мерзімдерде іске асырыла­тыны есімізде, сол себептен төр­аға қынжылысы орын­ды көрінді. Бүгінгі таңда бюджеттік бағ­дарлама әкімшілері заңға енгізілетін нақтылауларды асыға кү­теді, өйткені, оны бюджет қара­жатын игеру тетігі ретінде пай­да­ланады. Мұның бәрі шарт міндеттемелерін орындау мерзі­мі­нің кешіктірілуіне және деби­тор­лық берешектің ұлғаюына алып келеді. Осы дебиторлық берешектің 118 млрд. теңгеге жетуі – алаң­датарлық мәселе. Мұны айтқан Өксікбаев екінші бір жетімсіздік деп еліміздегі салықтық және ке­дендік әкімшілік етудің са­па­сының жақсармауына тоқ­талды. 2009 жылмен салыстырғанда, 2010 жылы салық берешегі мен бересі көлемі ұлғайған, ал са­лықтық тексерулердің нәти­же­сінде бюджетке өндіріп алынған қаражаттың тиісті деңгейге өсуі­не әсерін тигізбеген. Мұның бә­ріне, ең алдымен, республикада жалған кәсіпкерліктің өсуі ық­пал еткен. Бұл мәселеде, біздің ойымыз­ша, Үкімет жалған кәсіпорын­дардың санын қысқарту жұмыс­тарын жандандыруы қажет деп есептейміз, өйткені, олардың басым бөлігі бюджетке айтар­лық­тай залалын тигізуде, дей келе, көлеңкелі айналымның ұл­ғаю­ын, кірістердің жасырылып көрсетілуін және бюджет шы­ғын­дарының артуын жою мақ­са­тында салық органдары олардың өсуіне негіз болған эконо­ми­ка­лық және заңнамалық себептерді зерделеу қажеттігі турасында айтты. Сондай-ақ тәуекелдер жүйесін пайдалана отырып, жедел мониторинг жүргізу арқылы заңды тұлғаларды тіркеу есебін жетілдіру қажет, деген ол 2010 жылғы республикалық бюджет шығыстары 4574,1 млрд. теңгені немесе ішкі жалпы өнімнің 21,1 пайызын құрағанын атады. Бұ­дан шығыстарды тиімді пайда­лан­дық па деген сұрақ туын­дайды. Өкінішке қарай, Есеп комитетінің бағалауынша, шы­ғыс­тарды тиімді пайдалана ал­мадық. Біздің пайымда, қаржы тәртібін бұзушылықтардың бас­ты себебі бюджет шығыстарын жоспарлау кезінде жіберілген көптеген олқылықтар мен негізсіздікте жатыр. Үкімет осы күнге дейін бюджет өтінімдерін сапасыз әзірлеген бюджеттік бағдарлама әкімшілеріне нақты жауапкершілік белгілемей келеді. Ал бұл жауапсыздық кейбір шығыс баптарына артық қара­жат жоспарлауға, дайын емес жобаларға өтінім беруге, сатып алынатын заттардың бағасының негізсіз қымбаттауына әкелуде. Осыдан кейін сұрақ беру рә­сімі басталып, депутаттар Үкі­мет басшысына сауалдар қойып, тиісті жауаптарын алды. Депутаттар өз тараптарынан қызу талқыланғанымен, бюд­жет­ті мақұлдады. Соңынан Парламент палаталарының Регламенті бойынша бірлескен комиссия құрылып, бірлескен отырыс өз жұмысын тәмамдады. Анар ТӨЛЕУХАНҚЫЗЫ.