Терең таным, берен ұстаным

Софы Сматаев – таланттың кемелі бола жүріп тарлан тартқан, таланттың тарланы бола жүріп кемел тартқан, қазақ әдебиетінің дамуына зор үлес қосқан құрыштай қай­ратты қаламгер. Жазушы елінің игілігіне тоғыз роман, он үш повесть, он төрт пьеса, он екі дастан, үш ки­нос­ценарий, бес либретто, сондай-ақ әңгі­мелері мен өлеңдерінің, публицистика­лық шығармаларының қалың қатарын ұсынып­ты. Олардың ішінде он төрт елдің тіліне ау­да­рылып, әлем халықтарының рухани бай­лы­ғына айналған туындылары да аз емес. Соның бірі де бірегейі оның «Елім-ай» трилогиясы. Өзімізге белгілі, «Елім-ай» әні дүниеге келгелі де бірнеше ға­сырдың жүзі болды. Мемлекеттің тәуел­сіз­дігін, елдің егемендігін жоқтаған халықтың осы әнін тыңдап өскен ұрпақтың бірнеше буыны өтті. Қанша көш, қанша керуен көңі­лін толқытып айтып өткен осы әннің өзегі­нен өз шығарма­шы­лығы үшін аса бағалы мән табу, сөйтіп ха­лықтың еркіндігі, тәуел­сіздігі, Отаны үшін қаһармандық күресін суреттейтін тұтас бір тарихи трилогия жазып шығу біздің заман­дасымыз Софы Сматаев­тың талант таби­ға­тын ілгеріде өткендерден де, өзімен замандас қаламгерлерден де ерекше көрсетеді: жазушының көзі көреген, кө­ңілі жүйрік, танымы терең. Турасын айтсақ, жазушы жазар шығармасының тақырыбы мен идеясын халық тарихынан, адам тағ­ды­рынан, ұлт рухының қасиетті күш-қуатынан іздейді де, «жүрегіне сүңгіп, түбін көздеп», шын асыл­ды содан табады. Қазақ сөз өнерінің ежелгі дәуірден бү­гін­­ге дейінгі даму тарихында көптеген өзге­ріс­­тер болғаны белгілі. Бір құбылыстар өш­ті. Екінші бір құбылыстар өзгерді. Енді бір құбылыстар өшпеді, өзгермеді. Осылардың басында адам өзгергенде көнермеген, заман құбылғанда бұзылмаған, ұлттың санасында сақталған, рухымен бірге жасаған, сөйтіп бүгінгі күнімізге сары алтындай сарғайып, саф күйінде жеткен мемлекеттің тәуелсіз­дігі, елдің егемендігі, адамның адамгершілік кемелдігі сынды асыл қазынамыз тұр. Мемлекеттің тәуелсіздігі, елдің егемендігі, адамның адамгершілік кемелдігі тура­лы ой өткен ғасырлардың қоғамдық сана­сы­ның басты қозғаушы күші болды. Бұл сөздердің негізінде үлкен ұғымдар жатқаны рас. Бүгін­де оларды ұғым деп қана тану жет­кіліксіз. Ендігі тұста оларды хал­қы­мыз­дың бағы мен құты, қадірі мен қасиеті деп білгеніміз па­рыз. Өйткені, көз алдымызда дерексіз ұғым­нан затты болмысқа, алыс арманнан асыл ақиқатқа айналған мемлекеттің тәуел­сіздігі, елдің егемендігі, адамның адам­гершілік кемелдігі – біздің ғасырымыздың қоғамдық са­на­сы үшін де баға жетпес басты құндылық. Софы Сматаев шығармашылығы осындай құндылықтарға негізделеді. Бір «Елім-ай» емес, жазушының «Ақжелең», «Бұлақ», «Мәң­гілік бастауы», «Біз құл­мыз ба, кімбіз?», «Жарылғап ба­тыр» романдары да, «Қобыланды ба­тыр», «Дүние өтерінде шыр айнал­ды» және басқа орта көлемді эпи­ка­лық туындылары да, «Хан Абылай», «Бұқар жырау», «Шақшақ Жәнібек», «Бас қайда, бас?», «Алтын құндақ» секілді дра­ма­лық туындылары да мемлекеттің тәуел­сіздігі, елдің егемендігі, адамның адамгершілік кемелдігі туралы терең тебіреністен, су­рет­керлік құштарлықтан туған. Қалам­гер­дің өлеңдері мен дастан­да­рында да заман­ның сыны, адамның сыры шынайы көрініс табады. «Елім-ай» трилогиясының көр­кем­дік құ­ры­лымында хандар мен сұлтандардың, билер мен батыр­лардың қалың қатары көрі­ніс береді, халық, бұқара тіршілігі де кең орын алады. Тарихи дәуір, тарихи тұлға­лар бол­мы­сы, халық өміріндегі тра­гедиялық әрі қаһар­мандық кезеңнің шындық оқиғалары пайымдалады. «Елім-ай» трилогиясында ел ұландары­ның Отан үшін жүргізген ерлік ұрыстары­ның, халық қаһармандығының үлкен суреті жасалған. Жеке батырлардың тұлғалары да тарихи шындыққа сай дараланады. Cолар­дың қатарындағы ерен батырлардың бірі Жәңгір сұлтан мен жоңғар нояндары ара­сын­да болған бірнеше сұрапыл ұрыстардың суреті ерекше көркімен көз тартады. Құжат­тарда 1634 жылы жоңғарлардың қазақтарға ойсырата соққы бергені, сол соғыста Есім ханның ұлы Жәңгір сұлтанның жау қолына тұтқынға түскені туралы айтылады. Трилогияда Жәңгір сұлтанның тұтқынға түсуі нақты көрсетілмейді, автор қазақ ханзада­сы­ның тұт­қындалуына себепкер болған жағ­дай­ды өзі ойдан топшылап толғайды. Өз дәуі­рінің тең­дессіз зор батыры атанған Жәң­гір­ді ашық, бетпе-бет соғыста тұтқынға түс­кен­дей күйге ұшыратпай, айналасын­дағы­лардың қамсыз­ды­­ғы­нан қапыда қалғандай етіп суреттеу – қаламгердің шығармашылық қиялынан туған мазмұны бай, мағынасы терең көркемдік шешім. Жәңгірдің тұт­қыннан босануына байла­ныс­ты эпизодқа қатысты да осыны айтуға болады. Жазушы тарихи тұлғаның болмы­сын­дағы ізгілік, ерлік қасиеттің халықтық мәнін ашып, айқындап, ажарлай түседі. «Елім-ай» романында Жәңгірдің соғыс алдындағы көңіл күйін аңғартып, әскери ойлау ерекшелігін танытатын көркемдік топ­­­шылаулар мен суреттер де тұтастай шын­­­дық­қа негізделген. Соғыс жағ­да­йын­да­ғы қолбасының әскери әрекетінің нәти­же­лілігі жаудың күшін, амал-айласын, белгілі сәт­тер­де көрсете алатын қайратын алдын ала ба­рынша терең талдап, талқылап тану жә­не соған орай белгілі жағдайдағы ең тиім­ді, ұтымды шешімді қабылдай білу қабі­летіне тікелей тәуелді. Жазушы Жәңгір­дің алты жүз қолмен жаудың елу мың әс­кері­не той­тарыс беруге бекінген нар тәуекел ба­тыл­дығын, алты жүз қолмен де қаптаған қа­­лың жауға ұқсата тойтарыс беруге бола­тын оң­тай­лы сәт пен қолайлы жағдайды таң­дап, таба білген алғырлығын аңдатады. Алты жүз жауынгердің елу мың қолмен бетпе-бет қиян-кескі шайқасы да романда үлкен шеберлікпен бейнеленеді. Шәкәрім Құдайбердиевтің “Қалқаман-Ма­­мыр” дастанында өз жұртына қапа бо­лып, нағашы жұртына кеткен Қалқаманды іздеуге ел адамдарының “Ақтабан шұбы­рын­ды” жағдайында мүмкіндігі болмаған­дығы айтылады. Одан әрі дастанда мынадай мәлімет бар: «Ол түгіл Әнет бабаң көшке ере алмай, Тірідей дөң басында қалған өл­мей». Әнет бабаның жаудан ығысып бара жат­қан елдің көшіне ілеспей, жұрттағы дөң басында қала бергені жайындағы мәлімет Шәкәрімнің шежіресінде де сақталған. Ілияс Есенберлиннің тарихи трилогиясында Әнет бабаның елдің көшіне ере алмай, жұртта қалып қойғаны осы қалыпта көрініс табады. «Елім-ай» трилогиясының үшінші кітабын­да осы оқиға Қаз дауысты Қазыбек бидің әңгі­месінің желісінде баяндалады. Жаудың жауыздығына шыдай алмай жан сауғалап босқан елдің көшіне Әнет бабаның өздігінше ілесіп жүре алмағаны шындыққа қайшы келмейді. Олай дейтін себебіміз, Қалқаман-Мамыр дауы тұсында Әнет баба, Шәкәрім Құдайбердиевтің дастанында берілген мәлімет бойынша 95 жаста болса керек. Жүз жасқа қарай аяқ басқан қарт бидің жаугершілік жағдайында да, бейбіт тұрмыс жағдайында да өздігінше көшке ілесіп жүруі неғайбыл. Әнет ба­ба­ның көшкен елдің жұртында төбе басында тірідей қала беруін оның қартайған, аяқ басып жүруге жара­май­тын дәрменсіз күйімен байла­ныс­ты су­рет­теудің жазушы үшін де, жазушының шығар­масы үшін де жаттығы жоқ. Мұның өзі бір жағы­нан “Ақтабан шұ­бы­рынды” бол­ған ел тағдырындағы траге­дия­лық ахуал­ды анық, нақты көрсетуде айрық­ша қызмет атқарады. Софы Сматаев­тың трилогия­сын­да селдей қаптап келе жатқан жаудан ығыс­қан Оша­­ған бидің ауы­лының жалпы кө­рі­нісі суреттелетін эпи­зод бар. Ауылын, туған-туыс­тарын тү­гел кө­шір­ген Оша­ған би жал­ғыз өзі жұртта қа­луға бекінеді. Әке­сін тірідей жау қолы­на қалай қал­дырып ке­терін біл­мей жаны қи­нал­ған ұлына Оша­ған би мынаны айтады: “… – Мені жаз­ғырмас. Қашып кетсем, жаз­ғырар көп. Тауым да, өзенім де, жер­ошағым да, тіпті отымның ор­нын­дағы күлім де жоқ­тайды. Мен кетсем, кәрі сүйе­гімді қай­та әкеле алмай­мын. Онан да Алла­ның ақ бұйрығын осы арадан күтейін. Ең­кейші, Дәу­ленім, – деп сөзінің аяғын сы­быр­лап бітірді. Әл­сіз ерін ұлының маң­дайы­на болар-бол­мас тиді де, енді қайтып ашыл­май бү­рілді де қалды”. Ошаған бидің сөзі кесімді, шешімі берік. Осы сөзіне байыппен қарағанда, бидің көш­кен ауылына ермей, жұртындағы төбе ба­сын­да жападан-жалғыз қалып қоя беруінің бірімен-бірі тығыз байланысты екі себебі бары байқалады: оның бірі, туған жерін, өс­к­ен ортасын тастап кетуге бидің дәті жетпейді. Екіншіден, қарт би кәрі сүйегі жат жерде емес, кіндік қаны тамған туған топы­рақта қалуын қалайды. Туған жер туралы берік қалыптасып қалған қасиетті ұғым, туған жерге деген перзенттік сүйіспеншілік Оша­ған биді осындай шешімге алып келеді. Енді ілгеріде сөз болған мәліметтермен мазмұн-мәні жағынан үндес келетін мына бір оқиғаға көңіл бөліп көрелік. Ш.Уәли­ханов жазып қалдырған аңыз бойынша, қал­мақ­тарға қарсы бір соғыста қазақтар жағы­нан Үйсінбай, Жаңатай, Арқандар деген ағ­а­йынды үш жігіт айрықша қайрат көрсетеді. Арқандар жау қолынан мерт болады, Үй­сін­бай мен Жаңатай бойларын ыза кернеп, жау­ға қарсы жан аямай қырғын майдан ашады. Үйсінбай жау жарағынан жарылып, аяғының басына түскен ішек-қарнын жинап, түйе жүн шекпенінің етегіне салып алған соң да жау­ларын жапыра соғады. Соғыс со­ңында сегіз жауынгерімен ғана қалған Жа­ңа­­тай батыр ба­ласы Қоқышты шақырып алып, астын­да­ғы тұлпарынан түсіп, оны ба­ла­сы­ның алды­на көлденең тартады. Тұл­пар­ға мініп тұрған баласына Жаңатай мынадай өсиет айтады: “Елге жет, жау шебін жарып өт, әйтпесе біз үшін жаудан кек қайтаратын адам жоқ”. Жаңатай батыр баласын құтқарып, өзі жауларымен соғыс үстінде ерлікпен қаза табады. Жаңатай батырдың астындағы жан серігі тұлпарын баласына түсіп беріп, оны елге қайтаруының түпкі негізінде жатқан ой анық көрінген: Жаңатай батыр баласының тірі қалуын бірінші тілек етіп тілеуінің себебі – өзінің кегін, елдің кеткен есесін жаудан сол қайтарады деп сенгендігінде. Оның үс­ті­­не осы көріністе халықтың Отан туралы ұр­­­пақтан ұрпаққа жалғасқан дәстүрлі дү­ние­­та­нымының тереңдегі асыл мәні бар. Тарихтағы Әнет баба, “Елім-ай” трило­гия­сындағы Ошаған би және Ш.Уәлиханов жазып қалдырған аңыздағы Жаңатай батыр басындағы осы үш оқиғаны өзара сабақтас, байланысты пайымдағанда, халықтың дәс­түрлі ұғым-түсініктерінің, дүниетанымы­ның, ойлау, әрекет ету мәдениетінің кейбір маңызды, мәнді қырлары көзге түседі. Әнет бабаның босқан елдің жұртында жалғыз өзі қала бергендігі туралы көріністің халықтың дәстүрлі рухани дүниесі мен танымына, мә­де­ниетіне сай пайымдалуы аса маңызды десем, оның себебін екі түрлі жағдаймен тү­сін­діруге болады. Оның бірі – қартайған би­дің көшке еріп жүруге әл-қуатының жоқ­ты­ғы. Екіншісі – бидің өз сүйегінің туған жер топырағында қалуын мақұл көрген ішкі және соңғы тілегі. С.Сматаевтың трилогия­сын­да Ошаған бидің көшкен ауылдың жұр­тын­дағы төбе басында қалуының сыртқы емес, ішкі себеп-негізі, кейіпкердің қартай­ған шағында кәрі сүйегін саудыратып бей­та­ныс жерге тасымай, өз жерінде, кіндік қаны тамған туған топырағында қалдыруға бекіген берік тілегі көрсетіледі. Мұның өзі шы­ғарманың болмыс-бітіміне, кейіпкердің мінезіне айрықша мәнді, маңызды ұлттық рең дарытатын үлкен суреткерлік шешім еді. Қаламгер, осылайша құбылыстың, оқиға­ның көзге көрінбейтін, жасырын, бүркеулі ма­ғы­на­сын іздеп табады, сөйтіп тарихи дәуірдің, ұлттық тарихи сананың қайта­лан­бас дара­лығын саралап ашып көрсетеді. Мұндай айрықша көркемдік шешім танымы бай, талғамы биік тамаша таланттан ғана тумақ. Жазушының бірнеше романдарына ке­ңес­­тік дәуірдің шындығы арқау болған. «А­қ­­желең» колхоздастыру кезеңіндегі әлеу­мет­тік қайшылықтар сы­рын ашады. «Бұ­лақ», «Мәңгілік бас­тауы», «Біз құлмыз ба, кімбіз?» ро­ман­дары кеңестің дәуір­леп тұрған ша­ғы­ның бейнесін жа­сайды. “Бұлақ” романында қарама-қайшы көзқарастағы адамдардың келесі бір жұбы – Сүйел­бай мен Маратбек. Сүйелбай ұзақ аурудан төсек тартып, әл үстінде жатқан Маратбекке келеді. Кол­хоздастыру кезінде екеуі майданның екі жа­ғында болған. Бір-біріне жау болып, бет­пе-бет кездескен жайлары да бар. Бұл айқаста Сүйелбай ес­кінің жоқшысы еді. Кейін ол белсенді болып, Марат­бектің кейбір адал құрдастарына зиянын тигізді. Бәрі де өтіп еді. Енді Маратбек өлер халде. Ал Сүйелбай күшейе түскен. Маратбектің кө­ңілін сұрай отырып, баласы соғымға бай­латып қойған ту биесін алып келуге шық­қанын масат­танып айтады да, сөзінің әсерін бай­қағысы келгендей, алдындағы ауру шал­ға бір, ауру баққан кемпірге бір қадалып, сыр бағады. Осы бір сәттік болымсыз қы­лық­­­тың өзі Сүйелбайдың әлдебір оңбаған құ­лығын әш­керелеп тұрғандай болады. Одан әрі ол жуырдағы бір жаназа туралы, өлікке құран ау­дарып алған қызыл тайыншасын мол­да­ның бұның өзіне тартқаны туралы кү­пі­неді. Молданың мұнысы Сүйелбайдың бө­лімше меңгерушісі болып жүрген бала­сы­на жағын­ғаны екен. Осыны тарата айтып оты­рып, өлім алдында жатқан Маратбекке бы­лай дей­ді: “Құдай ақы, шыным, Маратбек. Се­нің анау Сайлауың атыңды тасқа бас­қы­зып, газитке шығарғанда, сұмдық қыз­ға­нып едім. Оным бекершілік екен. Сенде атақ бар, менде бедел бар. Сені жұрт сыйлауы мүмкін, ал менен қорқады. Соған қарап ақын балаң болғанша, әкім балаң болғаны артық па деймін”. Бұл – Сүйелбайдың шыны. Сүйелбай­дың ғана емес, өмірдің шындығы. Осы шын­­дықты жете танып білгендіктен, Сүйел­бай омыраулап сөйлеп, өлмелі халдегі ауру­дың басында шырт түкіріп отырады. Сүйелбайдың сөзі де, ісі де жаман ниеттен шығып жатпаған сияқты. Ал сөз бен ойдың, ниеттің түбіндегі мәнге тіктеп қара­ған­да, оның кісілігінің қатарында қосақ­та­лып иттігі де жүретіні анықталады. Сүйел­бай Маратбектің көңілін сұрай отырып, өлім­ге бет алған жанның енді қанша жары­ғы қалғанын анық көріп, анықтап білгісі кел­гендей көзінің сұғын қадап, ішіп-жеп қа­рай­ды. Өліп бара жатқан Маратбектің жақ­тыр­­майтыны – осы көз. Аурудың беті бері қарамасына көзі жеткен соң, ол төрде ілулі тұрған қамшыға телміреді. Қандай жолмен болса да қалған кештік ғұмырында түстік дүние жиғысы келіп мазасызданады. Ақыры қамшыны алып аттанады. Сонысымен ол Маратбекке енді бұл дүниеде оған ештеңе­нің де керегі жоғын ашық ұқтырып кетеді. Жазушы Маратбек пен Сүйелбайды қарама-қарсы құлықтың адамдары ретінде суреттеген. Маратбек образы қазақ әдебиеті үшін жаңалық емес. Жазушының жаңалығы Сүйелбай образын жасаудағы ізденістерінде. Автор дүниеден өтіп бара жатқан Марат­бек­тің өлімімен салыстырғанда, дүниеде қалып бара жатқан Сүйелбайдың өмірінің баянсыз­ды­ғын, мәнсіздігін көрсетеді. “Мәңгілік бастауы” романы шаруа­шы­лық басшылары, олардың кісілігі мен іскерлігі туралы ой қозғайды. Екі совхоздың екі директоры Сембай мен Сәрсен бір жерде оқып, бірдей жоғары білім алып шыққанына қарамастан, екеуінің шаруашылықты бас­қару стилі екі басқа, ойлау, әрекет ету бағыт­тары да әр түрлі. Автордың суреттеуінде Сембай шаруа­шы­лықты алға бастыру мақсатында жасай­тын іс­терінің мотиві де, мақсаты да бір ғана ны­сана­ға байланысты анықталады – даңқ пен дәре­жесін арттыру тілегімен дарала­на­ды. Сондық­тан ол ісін де, ісінің нәтижесін де, қарама­ғын­дағы қыз­меткерлерін де өзінің даңққұмар кө­кі­регі­нің тізгінсіз тілегіне тоят табарлық әліне қарай бағалайды. Солай болғанда да өзіне керегі бар қарапайым адам­дардың жеке басын, кісілігі мен азаматтығын емес, күші мен қабілетін ғана бағалап, пай­да­ланады. Сембай үшін кісінің кү­ші ғана қажет те, оның өзінің бағасы көк тиын. Сәрсеннің де мақсаты – тұралап қалған шаруашылықты аяғынан тік тұрғызып, жаңа сапалық биікке көтеру. Алайда ол бұл мақ­сатқа жетуге әрекет жасағанда өз абыройын асыруды, елдің көзіне түсуді ойламайды емес. Ол жеке басының басшы ретіндегі қуа­­нышын, қалау-тілегін совхоздың эконо­ми­ка­лық, әлеуметтік ілгерілеуінің өзінен көреді. Шаруашылықтағы өзгерістерді, олардың алға басқан қарқынын байқағанда, Сәрсен­нің көңілі еш қалтқысыз, жымысқы күйден аулақ, шын қуаныш сезеді. Істеген, жан салып жасаған ісінің жақсы нәтижесін көру оны қанағаттанған әрі қанаттанған сезімге бөлейді. Шаруашылықтың бар саласына еңбекқор қолымен тікелей араласып, бар қиындықты иығымен көтеріп, биікке бет алған адамдар да оны тәнті етеді. Соған орай, ол адамды түсінуден, ұға білуден өтер бақыттың жоқтығы туралы, ал адамдарға өзін түсіндіре, ұғындыра білудің одан да артық екендігі туралы толғанады. Шаруашылықты басқарудың шығармада суреттелініп отырған кезеңдегі әдістері, заңдастырылған жолдары Сәрсенді бұдан гөрі белсенді әрекет жасаудан тежеп, оған кедергі болатыны рас. Мұндай кедергіден жол тауып, айналып өтуге немесе оны бұ­зып-жарып кетуге Сембай тұрпатты басшы болмаса, Сәрсен тәуекел ете алмайды. Бұл да бір Сәрсенге ғана тән көнбістік емес, Сәрсен типіндегі бар басшыға ортақ ерекшелік болып табылады. Сембай өзінің бұ­зып-жарғыш, ереуіл екпінімен өз мақса­ты­ның майдасына да, ірісіне де жақсы-жаман, заң­ды-заңсыз амал-тәсілдер мен құралдар­дың қандайын да шебер пайдалану арқылы жетіп отырады. Сәрсен болса, тәртіпке, сірескен әдеп пен әдетке адал бол­ғандықтан, алдына қойған мақсатына көбіне­се жетпей, орта жолда қалып қояды. «Мәңгілік бастаудың» көтеріп отырған тақырыбы, ұсынып отырған идеясы өмір барда өзектілігін жоймайды. «Біз құлмыз ба, кімбіз?» романы кеңес заманы адамының дүние алдындағы құлдық құлқынының араны ашылған күйін суреттейді. Дүниенің билігінде шек жоқ. Сондық­тан да жақсылық пен жамандықтың күре­сін­де жақсылық жеңіледі. Махаббат пен зұлым­дық бетпе-бет келгенде, зұлымдық үс­тем болып шығады. Шындық пен өт­іріктің күре­сінде өтірік жеңіске жетеді. Адалдық пен арам­дық­тың арпалысында арамдық зор бо­ла­ды, адал­дық қор болады. Адамның ойын­­да, заманның бойында адамгершілікке, шын­дыққа, әділетке, мейірімге, шапағатқа орын қалмаған. Роман­ның осындай эмоция­лық маз­мұнынан туатын әсер еңсені басады. Автордың көздеген эсте­тикалық нысанасы да осы болу керек. Біздің­ше, осы әсердің, осы нысананың негізінде жазушы реализмі­нің, жазушының көркемдік ойлауының шын­шыл да сыншыл қуаты жа­тыр. Одан шы­ғармашылық ойлаудағы көркем­діктің, шын­шыл­дық пен сыншылдықтың, суреткерлік кемелдіктің келбеті көрінеді. Жазушы шығармашылығының жанрлық құрамы бай. Онда проза, поэзия, драматургия жұп жазбай, қатар жайқалады. Әде­биет­тің тегі мен түрінің үлгілері де тұп-тұтас осында: алыстан сермеген эпос, жүректен тербеген лирика, сонымен қатар осы екеуі­нің сарынын сақтай отырып, қым-қиғаш, қилы тартыс әлеміне айналған драма. Мерейтой иесінің көптомдық шығарма­лары­ның әзіргі он жеті томында поэзияның өзі барлық жанрлық түрде көрініс тапқан: өлең, баллада, поэма, роман. Драманың жанрлық түр­лері де көп қырлы. Проза да алуан түрлі: әңгі­ме, эссе, повесть, роман, роман-трилогия. Осы жанрлық түрлер тобында роман­ның алатын үлес салмағы айрықша. Талдаулар нәтижесі жазушының өз шығармаларында суреттеп отырған өмір құбылыстарын типтендіруде, адам образын жасауда аса зор көркемдік-идеялық табыс­тарға жеткендігін аңғартады. Отанға, ел мен жерге деген сүйіспенші­лік, адамгершілік, азаматтық таразы басына түскен қилы жағдайлардан сүрінбей, адаспай, ары мен ожданына, абыройына дақ түсірмей өту – адам баласы үшін өте үлкен сын. Софы Сматаев өз шығармашы­лығы­ның мазмұнын, кейіпкерлерінің болмысын осын­дай сындарлы сынға сай саралайды. Автор­дың әр шығармасы осындай айрықша сын алаңы іспетті. Жазушы кейпкерлерінің осы алаңдағы тағдыр-талайы, адамгершілік асыл қасиеттері, қайғысы мен қуанышы, махаб­баты мен машақаты оқушыларының ең бір аяулы сезімін толқытады, өмірдің мәні мен мағынасының, қадірі мен қасиеті­нің ақтық ақиқаты туралы ойын оятады. Софы Сматаев шығармашылығында кө­рі­ніс тапқан шындық құбылыстардың, олар­дың негізінде ұсынылып отырған ойдың, түйінделген идеяның ұлттық және жалпы адам­заттық құндылығы – жазушы шебер­лігі­нің де, жазушы шығармашылығының көр­­кемдік-эстетикалық байлығының да бас­тап­қы және басты өлшемі. Қаламгер шы­ғар­ма­шы­лығының осындай ішкі құндылығы мен сыртқы сұлулығының тұтастығы Һәм жарас­тығы, іші алтындай ардақты, сырты кү­містей салмақты болып келуі – жазу­шының шебер­лігінің ғана емес, кемелдігінің де көрі­нісі. Жазушының шеберлігі мен кемелдігі – оның көркемдік әлемінің айнымас негізі. Ал көр­кемдіктің көзін жазушының ел өмірінен, Отан тарихынан таңдап, талғап алып, өз шы­ғар­масына арқау еткен шындық құбы­лыс­тарға деген айрықша көзқарасы, құштар күйі, сүйіспеншілігі ашады. Қалам­гер­дің па­йым­дауынша, осы күйден, «Отанға деген шексіз махаббаттан... тарихқа деген шына­йы көзқарас қалыптасады». Автордың шы­ғар­­ма­шылық ізденістерінің өрісін аша­тын, көрікті ойы мен көркемдік ойлауын те­рең­нен толқытып, биікке көтеретін – осын­дай ерен көзқарас, терең таным, берен ұстаным. Софы Сматаев – елдің егемендігін, мем­лекеттің тәуелсіздігін, адамның кемелдігін өзінің азаматтық болмысымен де, шығар­машылық еңбегімен де аса ардақтап Һәм аялап келе жатқан ерен көзқарастың, терең танымның, берен ұстанымның жазушысы. Жанғара ДӘДЕБАЕВ, филология ғылымдарының докторы, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің жанындағы Абай ғылыми-зерттеу институтының директоры.