Сенат сайлауы және әлемдік электоралдық тәжірибе

2011 жылғы 14 маусымда Президент, Қазақстан Республикасы Конс­титу­ция­сының 44-бабы 2-тармағына, сайлау туралы Конституциялық заңның 69-бабы 1-тармағының 1-тармақшасына сүйене отырып, Парламент Сенаты депутаттарының кезекті сайлауын 2011 жылғы 19 тамызға тағайындау туралы Жарлыққа қол қойды.   Жарлықтың 2-тармағына сәйкес, Үкіметке, Астана мен Алматы қалаларының, облыстардың әкім­де­ріне «Қазақстан Рес­пуб­ликасы Парламенті Сенаты депутаттарының сайлауын ұйымдық, мате­риалдық-техникалық және қаржылық қам­та­ма­сыз ету жөнінде шаралар қабылдау» тапсырылған. Орталық сайлау комиссиясы өзінің 15 маусымдағы отырысында Парламент Сенаты депутаттарының 2011 жылғы 19 тамызға тағайындалған сайлауын әзірлеу мен өткізу бойынша негізгі іс-шаралардың күнтізбелік жоспарын қарап, бекітті.  Күнтізбелік жоспар осы жылдың 16 маусымы күні бұқаралық ақпарат құралдарында жарияланып, сай­лаудың өткізілуін қамтамасыз ету үшін облыстық, Астана және Алматы қа­лалық сайлау комиссияларына жол­данды. Парламент Сенаты депутаттарының сайлауына таңдаушылар – мәслихаттар депутаттары болып табылатын республика азаматтары қатысады. Конституцияның 50-бабы 2-тарма­ғына сәйкес, «Сенат Конституциялық заңда белгіленген тәртіппен әр об­лыстан, республикалық маңызы бар қа­ладан және Қазақстан Республика­сы­ның астанасынан екі адамнан өкілдік ететін депутаттардан құралады. Сенатта қоғамның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуін қам­тамасыз ету қажеттілігі ескеріле оты­рып, Сенаттың он бес депутатын республика Президенті тағайындайды». Сенат депутаттарының өкілеттік мерзімі – алты жыл. «Сенат депутат­тары­ның  жартысы әрбір үш жыл сай­ын қайта сайланып отырады», делінген Конституцияның 50-бабының 2-тар­мағында. Сенат депутаттарының жар­ты­сы соңғы рет 2008 жылғы 4 қазанда сайланған болатын. 2011 жылғы 19 тамызда таңдаушы­лар ел өңірлерінің әрқайсынан бір-бір депутат, яғни барлығы 16 сенатор сайлауы тиіс. Сайлау тек балама негізде өтуі керек (бір мандатқа кемінде екі үміткер болуы міндет). Халықаралық құқықтық актілерде парламенттердің құрылымы туралы қанадай да бір ұсынымдар жоқ. Шет мем­лекеттердің заң шығарушылық қызмет атқаратын өкілді билік орган­дарының құрамы, әдетте, құрылым нысанына байланысты болып келеді. Сондай-ақ, заң шығарушы органдар­дың атауларында, сандық құрамын анық­тауда, азаматтардың сайлау құқық­тарында да бірыңғай стандарттар жоқ. Шет мемлекеттердегі парламенттік жүй­е­­лер парламентті қалыптастыру тәсіл­дері туралы бірталай мағлұмат береді. Қос палаталы жүйе (бикамерализм) – заң шығарушы билікті ұйымдастыру әдісі. Бұл әдіс бойынша заң шығарушы жиылыс (парламент) екі коллегиалдық органнан – палаталардан (әдетте – жоғары және төменгі, сирек жағдайда – тең құқылы) құрылады. Қос палаталы парламенттер әлемнің 195 дербес мемлекетінің 78-інде бар. Олардың халқы 3 млрд. 570 млн. адам, яғни  дүние жүзі халқының 55,3%-ын құ­райды. Қос палаталы парламент жүй­есі бар мемлекеттер жалпы көлемі 91 млн. 016,9 мың шаршы  шақырым жерді иеленеді, бұл – Антарктиданы қос­пағанда, Жер құрлығының 67,5%-ы. Кө­ріп отырғанымыздай, адамзаттың ба­сым көпшілігі, мемлекет құрылысының нысанына (унитарлық немесе федеративтік) қарамастан, парламент құрылы­мында қоспалаталыққа артықшылық бе­реді. Бұл заңды да, өйткені қос пала­талы парламент заң шығарушы және атқарушы билік тармақтарының ара­сын­дағы тұрақты тепе-теңдікті қамта­ма­сыз етеді, заң шығарушы органның өз ішінде де бір палатаның билігі екінші палатамен белгілі бір деңгейде тежеліп отырады. Айта кету керек, парламенттің нақ осы құрылымы неғұрлым сапалы заң­на­малық өнімнің шығуын қамтамасыз етеді: жоғары палата төменгі палатаның шешімдерін мұқият тексеруден өткі­зе­ді, сондай-ақ олар талқылау, пікір алмасу және дәлелдеу нәтижесінде  өзара келісілген шешімге келу үшін келісу комиссияларын құра алады. Оның сыр­тында, парламенттің екінші, көбінесе жоғары палатасы, бүкіл елдің мүддесін білдіріп қана қоймай, өңірлердің, елдің автономдық құрылымдарының  мүд­де­сін де қорғайды. Бұл да маңызды. 78 елдің құрамында 59 унитарлық (біртұтас) мемлекет және 19 федеративтік мемлекет бар. Федеративтік құры­лы­мы бар мемлекеттерде, әдетте, пар­ла­менттің екінші палатасы, біз атап өт­кендей, ел өңірлерінің мүддесін білдіреді. 59 унитарлық мемлекеттер қата­рында Ұлыбритания, Ирландия, Испания, Италия, Нидерландтар, Польша, Румыния, Словения, Франция, Чехия, Фи­липпин, Оңтүстік Корея, Оңтүстік Африка Республикасы, Жапония және тағы басқа  мемлекеттер бар. Біртұтас мемлекет болып табылатын Қазақстан Республикасы да осы мемлекеттер тобында. 21 елде парламенттің жоғары пала­тасы төте сайлау негізінде сайланады. 11 ел өздерінің заң шығарушы орган­дарының жоғары палатасын жанама сайлау негізінде қалыптастырады. Бір таң­қаларлығы, 18 елде парламент­тер­дің жоғары палатасы тек тағайындау ар­қылы ғана құрылады. Парламент­тердің екінші палатасын қалыптас­ты­рудың аралас нысаны (сайлау арқылы және тағайындау арқылы) 28 елде қол­данылады. Қазақстан Республикасы өз Парламентінің жоғары палатасын қа­лыптастыру жолы бойынша осы 28 елден тұратын топқа кіреді. Бұл топта, сондай-ақ, Бельгия, Италия, Испания, Алжир, Индия, Малайзия, Тәжікстан, Өзбекстан, Ирландия және басқа да бірқатар мемлекеттер бар. Демократиялық электоралдық қағи­да­ларға сәйкес біздің елімізде   жоғары палата депутаттарын – сенаторларды (32 депутат) жергілікті өкілді орган­дардың, яғни мәслихаттардың сайлауы арқылы қалыптастырады. Сенаттың тек шамалы бөлігін ғана (15 адам)  Президент тағайындайды. Осылайша гендерлік тепе-теңдік реттеліп отырады, қо­ғам­ның ұлттық-мәдени және өзге де елеулі мүдделерінің білдірілуі қамтама­сыз етіледі, Сенаттың құрамына тәжі­рибелі саясаткерлер мен қажетті сала мамандарын енгізу жүргізіледі. Сайлауды тікелей ел азаматтары емес, мәслихаттар депутаттары жүзеге асыратын болғандықтан, бұл сайлау жанама сайлау деп аталады. Сенат де­путаттарын сайлауға ел халқының өзі тікелей неге қатыспайды деген орынды сауал туады. Бұл жерде Қазақстан Парламентінің жоғары палатасы республика өңірлерінің мүддесін білдіретінін, ал өңірлер, өз кезегінде, аудандық, қалалық, 14 облыстық мәслихаттарда және Астана мен Алматы қалалары мәс­лихаттарында өкілдік ететінін ескеру керек. Парламенттің жоғары палата­сын бұлай қалыптастыру, жалпы алған­да, әлемдік үдерістер мен тәжірибеге сәйкес келеді. Сонымен қатар, республика азамат­тарының Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының депутаттарын жанама сайлауға белгілі бір қатысы барын да айта кеткен жөн. Сенаторларды азаматтар төте дауыс беру арқылы сайла­ған мәслихаттар депутаттары сайлай­ды, олай болса, Қазақстан Республи­касының барлық халқының Парламент Сенаты депутаттарының сайлауына жанама түрде қатысуы қамтамасыз етіледі деуге әбден болады. Оның үстіне, Қазақстан Респуб­ли­ка­сындағы сайлау туралы Конститу­ция­лық заңның 71-бабына сәйкес, елі­міздің азаматтары өз кандидатурасын өзін өзі ұсыну тәртібімен ұсына оты­рып,  бұл сайлауға тікелей қатыса ала­ды. Осы орайда 2008 жылы 4 қазанда өткен Сенат депутаттары сайлауында  ұсынылған барлық 88 депутаттыққа кандидаттың 72-сі (82 пайызға жуығы) өзін-өзі ұсынғандар болғанын айта кетсек те жеткілікті. Бұл – республика азаматтарының демократиялық ерік білдіруінің нақтылы көрінісі. Жоғарыда аталып өткендей, Сенат депутаттарын сайлау балама негізде жүреді. Бұл – республика бойынша бір орынға екіден кем кандидат ұсынылған бірде-бір өңірдің болуы мүмкін емес деген сөз. Бүгінгі күні біздің елімізде әртүрлі деңгейдегі 213 мәслихат (облыстық, (республикалық маңызы бар қаланың және астананың), қалалық, аудандық мәслихаттар) жұмыс істейді, олардың құрамына 3 мың 335 депутат сай­ланған. Айта кетейін, бірқатар елдердің заң­дарында парламенттің екінші палата­сына балама негізде сайлау туралы норма жоқ. Қазақстанның балама сайлау қағидатын ұстануы оның сайлау үде­рістері мәселелерінде демократиялық құндылықтарға бейілділігін көрсетеді. Сайлау туралы Конституциялық заң­ның 76-бабында тиісті ұйымдас­тыру­шылық-құқықтық тетік көзделген: «Тір­кеу мерзімі аяқталғаннан кейін кандидаттардың шығып қалуы нәтиже­сінде Сенат депутаттығына екіден кем кандидат қалған жағдайда, Орталық  сайлау комиссиясы тиісті облыстық (республикалық маңызы бар қала және астана), қалалық сайлау комиссия­лары­ның ұсынуы бойынша, өз қаулысымен сайлаудың мерзімін ұзартады, бірақ ол екі айдан аспауға тиіс». Мұнан әрі осы бапта «бұл жағдайда Сенат депутат­тығына кандидаттар ұсыну сайлау туралы заңда белгіленген ережелерге сәйкес жүзеге асырылады» делінген. Егер депутаттарды тағайындауды демократиялық жанама сайлаумен са­лыс­тыратын болсақ,  жоғары палата құрамын қалыптастырудың бұл тәсілі  консервативтік әдіс деп аталады.  Бір­қатар дамыған демократиялық мемлекеттерде бұл – парламенттің екінші палатасын жасақтаудың айтарлықтай тұрақтанып қалған нысаны. Мысалы, Ұлыбританияда министрлер каби­неті­нің ұсынымы бойынша Патшайым өмір бойғы пэрлерді – Лордтар палатасының мүшелерін сайлайды. Бүгін мұндай мәртебеге иелер саны 676, бұрын екі есе көп болған. Лордтар өкілеттігінің мерзімі шектелмейді. Канадада Сенат­тың барлық 105 мүшесін премьер-ми­нистрдің ұсынымы бойынша генерал-губернатор  тұрақты мерзімге сайлайды және олар тек жасы 75-ке келгенше ғана Сенат отырыстарына қатысады.  Неміс жерлері үкіметі мүшелерінен қалыптас­ты­рылатын Германия Федеративтік Рес­публикасы Бундестагында өкілеттіктің белгіленген мерзімі жоқ. Жерлердің үкіметі оларды тағайындайды және өздері қайта шақырып алады. Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының 47 депутатының 15-ін қоғамның ұлт­тық-мәдени және өзге де елеулі мүд­делерінің білдірілуін қамтамасыз ету мақсатында республика Президенті тағайындайды. Біздің елімізде және шет елдерде пар­ламенттің жоғары палатасы депута­тының мандатына кандидаттарға қан­дай талаптар қойылады? Ең алдымен бұл – азаматтықтың болуы. Шет елдердің  заңнамаларын талдау азаматтықтың болуы туралы талап парламенттерінде екінші палатасы бар барлық дерлік елдерде жалпы мойын­дал­ған тәжірибе болып табылатынын көрсетіп отыр. Мұндай талап Австрия, Аргентина, Австралия, Беларусь, Бельгия, Индия, Ирландия, Испания, Италия, Колумбия, Малайзия, Марокко, Нидерландтар, Пәкстан, Польша, Румыния, Словения, АҚШ, Чили, Франция, Жапония сынды мемлекеттердің консти­туцияларында жазылған. Мексика, Тайланд, Тунис пен Уругвайда заң шығарушы органның жоғары палатасының депутаттығына кандидат­тың тумысынан сол елдің азаматы болуы талап етіледі.  Чехия  мен Египетте берген өтініші негізінде азаматтық алған тұлғалардың кандидат болу құқы бар. ГФР-да бұл талап мейлінше либералды: үміткердің бір жыл Германия азаматы болуы жеткілікті. Сенат депутаттығына кандидатқа қой­ылатын басқа бір талап – азаматтың Қа­зақстан Республикасы аумағында соңғы он жыл тұрақты тұруы. Депутаттыққа кандидаттың мемлекет аумағында тұ­рақ­ты тұруы туралы талап Польша мен Тунисте (кемінде бес жыл),  Аргентинада (алты жылдан кем емес), АҚШ-та (он жылдан кем емес) белгіленген. Бұл талап болашақ сенатор  халықтың мұқтаж­дық­тарын, өңірдің және тұтастай алғанда өз елінің қажеттіліктерін білуі  тиіс дегенді меңзейді. Осы көзқарас тұрғысынан келгенде,  мұндай талапқа сай сенатор  мем­ле­кеттің заң шығару жұмысына халық мүддесін ескере отырып,  белсенді әрі кәсіби деңгейде қатысады деп сенім артуға болады. Біздің заңнама Сенат депутаттығына кандидаттардың жасына да қатысты бір­қатар шектеулер қояды: Конституцияның 51-бабына сәйкес, Қазақстан Парламенті Сенатының депутаттығына кандидаттың жасы отызға толған болуы шарт. Аргентина, Беларусь, Египет, Индия, Колумбия, Малайзия, Марокко, Пәкстан, Польша, АҚШ, Уругвай, Франция мен Жапонияда сенаторлар үшін 30 жас ценз белгіленген.  Бразилия, Румыния, Тәжікстан мен Филиппинде жасы кемінде 35-ке толған азамат сенатор бола алады. Сенаторлар үшін ең жоғары жас цензі Италия, Тайланд, Тунис, Чехия мен Чилиде белгіленген: бұл мемлекеттерде жасы 40-қа толмаған азамат Сенат депутаты бола алмайды. Қазақстан Сенаты депутаттығына кандидаттардың жоғары білімі және кемінде бес жыл жұмыс өтілі болуы тиіс.  Барлық елдер мұндай талапты міндетті деп санамайды. Сенаторларға білім деңгейі бойынша ценз белгілеген мемлекеттер қатарында Египет, Филиппин мен Тайланд бар. Мысалы,  Тайландта Сенат (Витусапх) депутаттығына кан­ди­дат­тың бакалавр дәрежесі болуы тиіс. Бұл дұрыс та, өйткені, заң шығарушы қызметпен кәсіби дайындығы бар адамдар айналысуы керек. Осы талдауды қорытындылай келе, біздің елімізде Парламенттің құрылы­мы, сондай-ақ оның палаталарын қа­лыптастыру тәртібі жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес келеді, депутаттық корпустың жоғары кәсіби деңгейін, қабылданатын заңдардың сапасын, сон­дай-ақ өңірлік мүдделердің елдің жоға­ры заң шығарушы органында тиімді білдірілуін қамтамасыз етеді деген тұжырым жасауға болады. Оның сыртында, қазақстандық заң­намамен көзделген Сенат депутаттары сайлауының міндетті түрде балама жүйеде өткізілуі, оның ашықтығы мен айқындығы, сондай-ақ азаматтардың сай­лауға өзін өзі ұсыну жолымен  ұсы­нылған кандидат ретінде кеңінен қаты­суына мүмкіндік берілуі Қазақстанның демократиялық сайлау жүйесін одан әрі жетілдіруге және дамытуға деген ұмтылысының дәлелі болып табылады. Марат СӘРСЕМБАЕВ, Қазақстан Республикасы Орталық сайлау комиссиясының мүшесі.