Жезқазғаннан ескен жылы леп

Аймақты дамытудың жаңа жобасынан үміт үлкен

Қайратты қаламгер Медеу Сәрсеке ағамыз «Қазақтың Қанышы» кіта­бында жазғанындай, 1936 жылдың шілде айында Кеңгірдің Наушабай ата­латын төменгі саласында отырған Бекболат ауылының үлкен-кішісі үй сыртынан естілген автомобиль гүріліне елеңдесіп есік алдына жүгіріп шығады. Сөйтсе, кішкене фордигін зыр қақтырып тағы да Сәтбаев келіп қалыпты. Қасында бір топ кісі бар екен. Біраздан бері көзтаныс жан бұл дөңеске, биік жарқабақтың үстінен қала салынатынын айтады. Ұлы ғалымның шөлейт аймақтың болашағын көрегендікпен болжап, іргелі өндіріс ошағына айналдырған Жезқазған атақ-даңқы содан бері алысқа аян. Еліміз бойынша өндірілетін мыс сымы көлемінің – 99, шақпақ мыстың – 95, түйіршік күмістің – 80, түйіршік алтынның – 32, мыс кені өндірісінің 88 пайызы осы өңір үлесіне тиесілі екендігі алға тартылғанда оның экономикадағы орны бөлектігі айқын аңғарылары хақ. Әлбетте, мұның өзі табиғи байлыққа байланысты салмақ. Алайда ол шексіз еместігі мәлім. Мыс кені қорының таяудағы 15-20 жылға ғана жететініне мамандар бір алаңдаса, тыныс-тіршіліктері соған қабысқан жұртшылыққа қоса қобалжу туғыза бастағанын жасыруға болмайды. Жағдай шынымен ауыр ма? Төнген тығырықтың алдын алар шара бар ма? Көпшіліктің көкейін тескен мәселе төңірегінде біз Жезқазған қаласының әкімі Берік ӘБДІҒАЛИҰЛЫ және «Жезқазғантүстімет» ӨБ бас директоры Талғат АХАНОВПЕН әңгімелесуді жөн көргенбіз.   Асу аласармайды Қала басшысы Берік Әбдіғалиұлының есімі көпшілікке танымал. Сая­саттанушы ретінде қалыптасқан азаматтың әкімдік қызметіндегі белсенділігі де олқы еместігі Ұлытаудан байқалса, енді Жезқазғандағы көз қуантар іс жетерлік. Соның ең көкейкестісі аймақтың алдағы тағдырына қатысты мәселе. Біздің сұхбатымыздың мақсаты соны кеңірек білу болды. – Жезқазғандықтарды толғандыр­ған мәселелерді шешу жолында қандай қадамдар жасалып жатыр? Әңгімені осы бағыттағы шаруалардан бастасақ. – Өңір экономикасының арқауы ал­дымен өндіріске негізделгенін білесіздер. Ал оған басты өзек минералды шикізат көзі екені белгілі. Жасыратыны жоқ, жер қойнауы байлығы жылдан-жылға селдіреп барады. Бұл бәрімізді қатты ойлан­ды­рып отырған жағдай. Осыған байла­нысты қиындыққа тап болмаудың қамы күні бұрын қолға алынуда. Облыс әкімі Серік Ахметовтің тапсырмасымен аймақ­ты дамытудың 10 жылға арналған кешенді жобасы жасалынып, жақында Үкімет отырысында арнайы қаралды. Онда көте­ріл­ген мәселелер бойынша Экономика­лық даму және сауда министрі Қ.Келімбетов жетекшілік ететін жұмыс тобы құ­рылды. Таяу арада Премьер-Министр Кә­рім Мә­сімовтің қаламызға келіп, қаты­суы­мен жоба тағы бір талқыға түспек. Жез­қаз­ған­ның болашағына үлкен үміт арт­тырар осынау іс-шаралар талпыны­сы­мыздың басты бағытына айналғалы тұр. Мынау менің алдымда жатқан қайыра пысықталып, өзгерту, толықтыру енгізілген соңғы нұсқасы. – Сонда не қосылды, не алынды? – Аталған кеңесте өлкенің минерал­дық-шикізаттық базасын, тау-кен өнеркә­сібін және металлургиялық өндірісті дамыту, үдемелі индустриялық-инно­ва­циялық даму шеңберінде атқарылар істер нақтыланып, көліктік инфрақұрылымды жетілдіру, әл­еу­меттік сала әлеуетін ны­ғай­ту, тұрғын үй-коммуналдық шаруашы­лық­ты жаңғырту шаралары айқын белгіленуі жөнінде ай­тылған талап-ұсы­ныс­тарға сәйкес дәйек­телді. Сол кеңеске дейін де, кейін де облыс басшылығының қала тұрғындарымен бірнеше кездесулердегі жұртшылық өтініш­тері мен тілектері назарда ұсталды. – Дамудың негізгі бағыттарын жіктеп айтып берсеңіз. – Онда 8 бөлімнен тұратын 43 ма­ңызды мәселе қамтылған. Өндіріс келешегіне қатысты жобалар жүгі «Қазақмыс» корпорациясы жауапкершілігіне тигендіктен елдің әлеуметтік жағ­дайын көтеру жағына тоқталып өтей­ін. Ай­мағымызда 2 қала, 1 аудан, 20-ға тарта кент, жүздеген елді мекендер бар. Әрқай­сы­сының өзіндік мәселелері аз емес. Ең өзектілерін бірінші кезекте шешуге ден қой­ылған. Мәселен, Жезқазған, Сәтбаев қалаларындағы жылу-энергетика орталы­ғын модернизациялау, 1 жылу қазанды­ғы­ның қуатын арттыру, жылу желілерін жа­ңар­ту, таза ауыз сумен жеткілікті қамта­ма­сыз ету үшін Қожамсейіт, Есқұла жерасты суын тартатын станса құрылысын салу, су құбырларын ауыс­ты­ру қолға алынады. Тұрғын үй құрылысы өрістетіледі. Жезді кентінде біраз жылдан бері құлазып бос тұрған көп қабатты қоныстар жөнделіп, жергілікті тұрғындар игілігіне жараты­ла­ды. Ұлытау ауданы туризм орталығына айналдырылады. Соны­мен бірге 500 келушіні қабылдайтын емхана, 320 орындық балабақша, жаңа мектеп сияқты сап тү­зейтін нысандар ондап саналады. Айта кету керек, отандық өнімдер түр-түрін өндіруді ұлғайту бағ­дарла­ма­ның басым бөлігі. Соның ішінде тағам және тоқыма өнеркәсібін өркендету­ші­лерге қолдау кең. Күзге дейін іске қосы­лып, жылына 10 мың тонна құс етін өн­діретін фабрика, тігін кәсіпорны жүзде­ген адамның жұмыс тауып, жағдайын түзеуге мүмкіндік береді. – Жұртты қуантып жүрген бір жаңалық, күре жолдардан тұйықтағы жезқазғандықтардың бұдан былайғы уақытта еліміздің оңтүстігі мен сол­түстігіне де төтелей қатынау орната алуына мүмкіншіліктері ашылғалы тұр­ғандай. Қала орталық бөлікте ор­наласқанымен Қарағандының өзінен 500 шақырым қашықтық сыртқы жерлермен қарым-қатынасты күрмеп келгенін білеміз. – Аймақты дамыту жобасында бұл мәселеге аса мән берілген. Бүгінде Жезқазғаннан Қарағандыға, Астанаға ұшақтар арқылы жету үй­рен­шікті болса, одан да алысқа қатынау же­ңілдегелі отыр. Жезқазған – Қызылорда ба­ғытындағы автокөлік жолы жайлы бол­мақтығы жақын. Оны тездетуге «Қа­зақ­мыс» корпорациясы ынта танытты. Сон­дай-ақ, Жезқазған – Арқалық жолы қал­пы­на келтіріледі. Мұның сыр­тында теміржол байланысын құлаш жайдыруға қолдау бар­шылық. Жезқазғаннан Сексеуілге дейін тармағын тарту алға қойылды. Сонда Бейнеуге тікелей шығуға болар еді. Яғни, жол мұнайлы өл­ке­­ге дейін жалғасады деген сөз. Сайып келгенде, Жезқаз­ғанды көліктік, транзиттік ор­талыққа айналдыру даму стра­тегиясының іске асы­ры­луы­на қолайлы ықпалын тигізбектігі та­лас­сыз. Шұбаркөл көмірі, Құмкөл мұнайы мен газы, Сыр балығы мен жемісі қа­сы­мыз­да. Оларды бұрын­ғы­дай бір­неше күн­дер айналып Қа­ра­ғанды арқылы тасы­мал­дау­дың машақаты келмеске кетіп, жергілікті эко­номика тамырына тың қан жү­гірері хақ. Жүк және жолаушы айналымы ұлғаяды. Тасымалға қаржы, уақыт шы­ғы­ны қыс­қа­рады. Инвестиция салуға тар­ты­нып жүр­ген­дер таласа-тармаса жететіндігі ан­­ық. Өңірді өр­кен­детудің осы­нау қайнар көз­дері жобада баса көрсетілген. Аймақ келешегін кемелдендіруге мүмкіндік толық. Сондай қамқорлыққа әрдай­ым қолдаушы Мемлекет басш­ы­сына жезқазғандықтар риза­лы­қ­тары бөлек. – Міне, күннен-күнге елі­міздің мерейлі мерекесі жа­қындап келеді. Айтылған жайлармен бірге жезқазғандықтарды тағы немен қуантпақсыздар? – Алдымен балабақша мәселесі шешім таба бастауы жылы қабылдануда. Қазіргі күні 1000-ға тарта бүлдіршін кезекте тұр. Жағдайды түсіністікпен қабылдаушылар бұрынғы балабақша ғимараттарын қайта­руда. Қыркүйекте 240 орындық балабақша ашылады. Осы уақытқа дейін 17 тоғыз қа­батты үйлердің бірде-бірінде лифт жұмыс істемей келген болатын. Тұрғындардың өтініш-тілегі ескеріліп, олардың бәрінде жоғары көтеріліп-түсу жеңілдеді. Жа­қын­да бой көтерген неке сарайы отау құ­ру­шыларға жақсы сый болды. Ұлтымыздың ұлы тұлғаларын ұлық­тау мақсатында бірқатар істер атқа­рыл­ды. Абылайханның 300 жылдығына орай ескерткіші орнатылды. Біраз мектептер алаш арыстары Әлихан Бөкейханов, Мір­жақып Дулатов, Мұстафа Шоқай, Мағ­жан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов есімдерін иеленді. Жерлестеріміздің жыл басынан бері шаһарымыздың бейнесі жайнай түсіп келе жатуынан мерекеге дайындық бар­ы­сын байқар деп ойлаймын. «20 жылдық­қа – 20 тарту» бағдарламасы аясындағы шаралардың біразы орындалып та үлге­рілді. Көркейген көшелер, ажарланған аулалар, еңселенген ескерткіштер, сәуле­ленген жаңа қоныстар, Жезқазғаны­мыз­ды жарқыратқан қазіргі көріністер осын­дай. Аймақ болашағына жарқын жол ашар іс-шаралардың тәуелсіздіктің 20 жыл­дығымен тұспа-тұс бастау алуы жақ­сы ырымға саналады.   Нар жүгіне мығым Бұл күнде Жезқазған мен Балқаш аралығындағы мыс кенін қажеттілікке жаратып, ел игілігін еселеген «Жезқазғантүстімет» бірлестігі аталған өнімді өндіру жағынан әлемдегі алыптардың қатарында. Осынау ұлан­байтақ өңірдің бүгіні мен келешегі оның жұмысымен тікелей сабақтас. Ел тілеуі – соның сақталуы. Кезінде оны алыстан келушілер басқарса, бүгінде билігі жергілікті кадрлар қолында. Аймақтың қадірлі аза­маты Мұразаф ақсақалдың үлкен шаңырағынан қа­нат қаққан ұландардың ортаншысы «Жезқаз­ған­түс­ті­мет» өн­діріс бірлестігінің бас директоры Талғат АХА­НОВ­ТЫҢ қарым-қабі­леті де, қадамы да мықты. Өндіріс уақыт талабына сәйкес өзгерістер үстінде. – Сізге сеніп тапсырылған кәсіп­орынның бүгінгі жағдайы жаман емес. Бірақ алда өте күрделі мәселелер күтіп тұрғандығы күннен-күнге жиірек құ­лақ­қа шалынуда. Өзгеден ғөрі өз аузы­ңыз­дан естігеннің жөні бөлек деп келіп отырмыз. – Сұрағыңыздың астарын түсініп отырмын. Осы күнде барша жезқаз­ған­дықты толғантқан мәселе мәлім. Айта кетейік, бұған байланысты түйткіл жайлар­дың күрмеуін шешуге облыс басшы­лы­ғының арқасында жоғары жақтан қолдау табуы аймақты жаңғырту жолындағы іс-ізденісті ширата түсіп жатыр. Экономика тұрғысынан алғанда «Қазақмыстың» қал­пынша жұмысы, жетістік тұрақтылығы тұрғылықты жұртты еңбекпен қамта­ма­сыз етудің кепілі, әлеумет әл-ауқатын арт­тыруға ықпалы зор қуат. Өңір тұр­ғын­дарының саны 175 мың екенін, соның тең жартысына жуығы корпорациямыз құра­мын­да еңбек ететінін ескерсек, маңызды­лығы түсінікті ғой деп ойлаймын. Мені осы топырақтың тумасы ретінде өлкемнің өркендеуіне жанашыр болғандықтан оған жаңа мүмкіндіктер ашылуымен көпші­лік­ті қуанта аламын. Атап айтқанда, ай­мақ­ты дамытудың 2011-2020 жылға дейін­гі кешенді жобасы тағы бір тал­пы­нысы­мыздың басты бағытына айналғалы тұр. – Талғат Мұразафұлы, өндіріс бас­шылығы тарапынан атқарылар жұ­мыс­тар қандай? – Ол бастан асарлық. Негізгілеріне тоқ­тал­ғанда, бірінші кезекте минералды шикізат базасын кеңейтіп, нығайту көз­деледі. Бұл ретте мемлекеттік бағдар­лама аясында жаңа инвестициялық жобаларды игеру қолға алынады. Олардың қатарында кварц кен көзінің негізінде ферросилиций және құрамы кедей сульфидті кен өңдей­тін гидрометаллургиялық жаңа технология өндірістері құрылады, қазіргі кен орындарынан тысқары жерлерден кен өндіретін кәсіпорындар салынады. Ең бастысы, геологиялық барлау жұмыстарын жандандыруға басымдық бе­ріледі. Бізде бүгінгі күні ондаған жыл­дарға жетерлік мыс қоры бар. Мәселен, бір ғана Жыланды кенішінде әлі игеріле қоймаған қазына 102 мың тоннадан асады. Оны алудың техникалық-эконо­ми­ка­лық негіздемесі жасалуда. Мұнымен қоса Жаман Айбатта да құрамы сапалы мол байлық жатыр. Зерттелген Балбы­рау­ын, Керегетас кен орындары үлкен үміт күттіреді. Бозшакөлде тау-кен байыту кешенінің құрылысын бастау жобалануда. Ақтоғай кен орны игерілмек. Шығыс Қазақстанда металл қоры көлемді кеніш іске қосылмақшы. Бұлар алдағы 40 жылға дейін мыс қорыту комбинаттарының үзі­ліссіз жұмысын қамтамасыз етуге тиіс. Ендігі бір алда тұрған міндет, елді мекендер мен коммуникациялық желілердің табанында қалған қыртыстарды кәдеге жарату саналады. Ол үшін үстіндегі ны­сандарды біртіндеп көшіру басталды. Ал­дымен қала іргесіндегі кенттің тұрғын­дары қауіпсіз аймаққа көшірілуде. Жалпы алғанда, қолдағы қазынаны ба­ғалай білуге, ұқыпты пайдалануға бүгінгі ынта бөлек. Кезінде академик Сәтбаевтың өзі оған айрықша мән берген, тек құ­нарлы жүлгелерін алуға тырысушыл­ар­мен күрескен. «Жезқазған қойнындағы мысты тезірек құрту арқылы емес, керісінше кен қазу көлемін жоспарлы түрде өсіріп, жер қыртысындағы мыстың нақты бар және тиімді құрамын түгел алып әрі технологияны жетілдіру, прогрессивті әдіс­терді қолдану жолымен өнім шы­ға­руды еселеп көбейте отырып өтеу керек демекпіз. Ең бай жүлгелерді алуға тырысу­дан Жезқазған астындағы барлық мыстың бестен бірі бұл күнде біржола жоғалып, жыныста қалып қойған. Ал өздеріңізге мәлім, аспаннан жауар мыс жоқ, техникада оны басқа металмен ау­ыс­тыра алмайсың. Демек барды ұқсата білу қажет деген ескертпе кешегі кезеңде ұмытылып кеткені рас. Ұлы ұстазы­мыздың осынау ақыл-кеңесінен айнымау­ға берікпіз. Баланстық қорлардың құра­мындағы негізгі және жанама қазбалар­ды, кеннің технологиялық қасиеттерін нақ­ты анықтау, қазынаға аса сақтықпен қарау – басты талап. Жоғарыда аталған­дай, аймақты тұйықтан шығаратын бағ­дар­­лама келешекке тың серпін бермектігін басын ашып айтпақпын. – Талаптарыңызға табыс тілейміз. Болашаққа бағамдалған жоспарлар көңіл толарлық екен. – Сарапшылардың әртүрлі пайымдау­ла­ры бойынша 15-20 жылдан кейін Жез­қаз­ған кен көзі аумақтарында мыс кенінің баланстық қоры сарқылуы мүмкін делінеді. Соның салдары өндірістің қысқаруына әкеліп соғады деген қауіпке жұрт алаң­даушылығын жақсы түсінемін. Әңгімеміз басында оның алдын алу шараларын жеткізген сияқтымын. Соған сүйеніп және саланың жауапты маманы тұрғысында түйіндер болсам «Қазақмыстың» бұл жерде кем дегенде – 50, одан да әрі 100 жыл­ға дейін жұмыс істей алатындығына кү­мә­нім жоқ. Әрине, көп нәрсе өзімізге бай­ланысты. Менің түпкі мақсатым қолдан келгенше, қабілет жеткенше өндірістің сақ­талуына, жасы ұзаруына жағдай жасау. Күндіз-түнгі ойым осы. Иә, күндердің күнінде қалай болғанда да табиғи байлық таусылары анық. Сон­дықтан 140 мың шаршы шақырымдық ау­мақ­ты алып жатқан өлке болашағын өн­діріспен ғана байланыстырмай, шаруашы­лық­тың басқа да буындарын орнықты­ру­ға, беріктіруге уақыт ұттырмаған жөн. – Алға қойылған міндетті іске асыруға көмек-қолдау қалай? – Аталған жобаның бірқатар міндетін атқару біздің кәсіпорнымызға жүктелері даусыз. Мұндай жауапкершілікті атқаруға дайынбыз. Сауалыңызға орай Үкімет та­рапынан мынадай мәселеге түсіністікпен мән берілгені жөн деп ойлаймын. Ол не десеңіз, минералдық-шикізаттық базаны нығайту үшін геологиялық барлау жұ­мыс­­тары қанат жайып, қойнауларды па­й­далануды жалғастыруға құқық кеңейтіл­се, іс тіпті ілгерілер еді. Сондай-ақ, пай­да­лы қазбалар өндірілуіне салынатын са­лық­тың 10-15 пайызы қайтарылып отыр­са, артықтық етпес-ті. Бұл қаржы әлеу­меттік-экономикалық мәселелерді жеңіл­де­туге септігін тигізе түсер-ді. Сонымен бірге металлургиялық кешен құрылыс­та­ры өте көлемді инвестицияны қажет ететіндігін айтпасқа болмайды. Сондықтан мемлекеттік қолдау қажет-ақ. Әңгімемізді түйіндей келгенде, кейде кейбір басылым беттерінде Қазақстанның байлық көздерін пайдаланушы меншік иелігіндегі компаниялардың өз мүдде­ле­рін ғана көксейтіндей көрінуі қынжыл­та­ды. Басқаларды білмеймін, бізге мұндай сөз жараспайды. Құрылған сәтінен бас­тап-ақ корпорация мен кәсіпорнымыз ел экономикасының қуатты тірегі болуды ұстанады, солай болып та келеді. Тұр­ғын­дардың тұрмысын жақсарту, аймақ ажа­рын шырайландыру содан бері айнымас үрдіс. Кен қорына байланысты келешекті ойлау, келесі ұрпақтың еншісін ортайт­пау­ға қам жасау – қасиетті парызымыз. «Қазақмыс» тұрғанда Жез­қаз­ғанда жаңа­ру лебі есе бермек. Әңгімелескен Айқын НЕСІПБАЙ. Жезқазған.