Қазақстан жоғары оқу орындарының бас рейтингі -2011

Қазіргі таңда рейтинг кеңінен танымал болып келеді, әлемнің 50-ден аса мемлекетінде түрлі ұйымдар өздерінің ұлттық рейтингілерін жариялауда. Олар жоғары білім беру жүйесінің ма­ңызды аспабы әрі жоғары оқу орындарының бәсекеге қабілет­ті­лігін бағалауға, университеттің маркетингін жүзеге асыруға мүмкіндік беретін технология болып табылады. Білім берудегі сапаны қамта­ма­сыз ету жөніндегі қазақстандық тәуелсіз агенттік (БСҚА) соңғы бірнеше жыл бойы барлық мүдделі тараптарға, оның ішінде талапкерлер назарына да ақпаратты жеткізу мақсатында, өзіндік әлеуметтік зерттеулерді, мемлекеттік органдардың ресми ақпаратын, жоғары оқу орын­дарынан алынған деректерді пайдалана отырып, жоғары оқу орындары қызметінің түрлі аспектілерін зерделеу бойынша зерттеу жұмысын жүргізіп келеді. Бүгінгі күнде Білім берудегі сапа­ны қамтамасыз ету жөніндегі тәуел­сіз қазақ­стандық агенттік Қазақ­стан­ның үздік жоғары оқу орында­ры­ның жаңа РЕЙТИНГ – 2011-ді ұсынып отыр, ол академиялық көр­сеткіштер, сарапшылардың бағасы және жұмыс берушілер арасында жүргізілген сұрау нәтижелерін талдау негізінде құрылған. Биылғы жылы өз деректерін ұс­ынған жоғары оқу орындарының саны едәуір ке­ңе­йе түсті. Егер өткен жылы небары 67 жоғары оқу орны ғана өз деректерін ұсынған болса, қал­ған ақпаратты біздер Білім және ғылым министрлігінен, сондай-ақ ашық ақпарат көз­дерінен алған бол­сақ, осы жолы агенттіктің сұрау кі­тапшасын 84 жоғары оқу орны тол­тырды. Солай бола тұрғанымен, аг­ент­тік өз зерттеулері арқылы Қа­зақ­станның барлық 134 азаматтық жо­ғары оқу орнын қамтыды. Бас институционалды рейтингіні есептеу әдістемесі құрамдас үш бө­лімге негізделеді: 1-ші сауалнама – бұл жоғары оқу орны академиялық ресурстарының сапасын баға­лау, оған 60% беріледі; бұл деректерді жоғары оқу орындары береді; 2-ші сауалнама – бұл жоғары оқу орын­дары қызметінің сапасын сараптау бағасы – 10%; бұл сарапшыларға жүр­гізілген сұрау нәтижесі; 3-ші сауалнама – бұл жұмыс берушілер мен мемлекеттік органдарға жүргі­зіл­ген әлеуметтік сұрау – 30%. Жо­ғарыда аталған үш бөлімнің нәти­желерін біздер өзара қосып, инте­гралды қо­сындысын анықтадық, со­ған сәйкес жоғары оқу орында­ры­ның әрбір то­бына арналған рейтингілік орындар алдық, оны біздер бас рейтингі деп атадық. Егер инте­гралды мәннің нә­тижелері 3%-ға дейінгі шамада болса, онда бағыттар бойынша ЖОО бас рейтингі үшін жоғары оқу ор­ындарына бір орын беріледі, өйткені бұл экспери­мент­тің қателігі ретінде қарас­ты­руға бо­ла­тын кішігірім ауытқу болып табылады. Рейтингтің әдістемесін Рейтинг жөнін­дегі халықаралық сарашылар тобы мақұлдап отыр (IREG-3), оған АҚШ, Еуропа, Қытай елдеріндегі беделді сарапшылар сілтеме жасап келеді. Білім берудегі сапаны қамта­ма­сыз ету жөніндегі қазақстандық тәу­ел­сіз агенттік (БСҚА) рейтин­гі­нің әдістемесі индикатор­лардың аш­ықтығы, релеванттылығы мен валидтілігі қарастырылған Берлин принцип­терінің негізін қалайтын стандарттарға сай келеді. Қазіргі таң­да жоғары оқу орын­дарының ака­демиялық ресурстары бағ­а­лана­тын 1 сауалнама бойынша біздер 6 индикатор мен 32 критерийді пай­да­ланып отырмыз. Қандай көрсеткіштер негізінде ЖОО рейтингілері есептелетінін ұғы­ну үшін, ака­демиялық қызметтің дәрежелік нәтижелеріне әсер ететін индикаторлар мен негізгі критерийлерді қарастырайық (толығырақ www.nkaoko.kz сайтынан танысуға болады). 1 индикатор студенттер контин­ген­тінің сапалық құрамын көрсетіп, 7 критерийден тұрады, олардың тек кейбіреулеріне ғана тоқталып өтей­ік. Мысалы, 1-ші критерий – жалпы студенттер санына шаққанда күндіз­гі оқу формасында білім алатын сту­денттердің үлесі. 2-ші критерий – жалпы студенттер санына шаққанда мемлекеттік білім тапсы­рысы негізінде оқитын студенттердің үлесі. Бұл өте маңызды критерий, өйткені студенттер грант болған жағдайда, қандай жоғары оқу орындарын таңдайтынын көрсетеді. Мұның өзі, шындығында, жоғары оқу орны­ның тартымдылық деңгейін көрсетеді. Бізге белгілі болғанындай, талапкерлер жоғары оқу орнын достары мен таныстарынан алған ақпарат, ата-аналар мен мектептегі ұстазда­ры­ның кеңесі, ЖОО жарнамалары негізінде таңдайды. 3-ші критерий – бұл студенттердің жалпы санына шаққанда магистранттар мен PhD докторанттарының үлесі, сонымен қатар масштабтау индексі және бас­қа да критерийлер пайдаланылады. 2 индикатор студенттердің оқу жетістіктері нәтижелерін пайдалана­ды. «Балл алуда» екінші курстағы оқуын аяқтаған студенттер­дің мемлекеттік аралық бақылау қорытын­дылары, студенттердің халықаралық және ұлттық конкурстардағы жеңісі үлкен рөл атқарады. 3 индикатор ЖОО оқытушыла­рының са­палық құрамы туралы ақ­парат береді, өйт­кені оқытушы білім беру барысында студент­тің негізгі ресурсы болып табылады. Бұл индикатор білім сапасына әсер ететін түрлі критерийлерді көрсетеді. Бұл дегеніміз – жоғары оқу орнындағы ғылыми дәрежесі мен атағы бар оқытушылар саны, «жоо үздік оқы­тушысы» грантын алған оқытушы­лар саны, еліміздің мемлекеттің наг­радаларын алған оқытушылар саны. 4 индикатор жоғары оқу орны­ның ғы­лыми-зерттеу және инно­вациялық әлеуетін көрсетеді, оның жұмысының маңызды көр­сет­кіші болып табылады. Ғылыми зерттеу­лердің қаржыландырылуына, Қазақ­стандағы, ТМД елдеріндегі ғылыми жарияланымдар мен шетелдің рейтингілік халықаралық ғы­лы­ми ба­сы­лымдарындағы мақалалар санына жете көңіл бөлінеді. Инновациялық патенттер мен патенттер, ұлттық зертханалар мен технопарктердің бо­луы осы индикаторға кіретін ма­ңыз­ды критерийлер болып саналады. 5 индикатор халықаралық ын­тымақ­тастық деңгейін білдіреді. Кр­и­терийлер студенттер мен оқыту­шы­лардың халықаралық алмасуының, Елбасының «Болашақ» стипен­дия­сын алған ЖОО бітірушілерінің са­лыс­тырмалы санын, шетелдік жоға­ры оқу ор­ындарымен бірлескен білім бағдарлама­ла­рының санын, 1 семестр бойы сабақ өту үшін ЖОО шақырған шетелдік профессор­лар­дың үлесін, білім алушы шетелдік студенттер үлесін көрсетеді. 6 индикатор сайт болуына бай­ланысты жоғары оқу орнының ақ­параттық қамтамасыз етілу деңгейін білдіреді. Осы критерийдің инди­ка­торлары сайттардың ақпараттық то­лығуын, веб-беттердің санын, құ­жат­тар­дың санын, жаңартылу жиілігін, сайтқа сілтеме жасалу және сайттың оқылу санын, дизайны мен навигацияның ыңғайлылығын, ақпа­раттың үш: қазақ, орыс және ағ­ыл­шын тілдерінде берілуін көрсетеді. Қазақстан Республикасының Пре­зиденті еліміздің электронды үкіме­тіне, ақпараттық ресурстарға ерекше көңіл бөліп отыр. Жуырда ғана Назарбаев Университетінде болып өткен Қамқоршылар Кеңесінің оты­рысында Елбасы осы универ­си­тет­тің сайтын сынға алып, бір ай ішінде тиісті жолға қоюды талап етті. Сайттар жоғары оқу орындары туралы негізгі ақпарат көздерінің бірі болып табы­латынын көпішілігіміз түсінеміз. Алайда, Қазақстанға осы бағытта маңызды жұмыстар атқару қажет. Мәселен, Вебометрикстің ақ­параты бойынша, 2011 жылғы шілдеде Қа­зақстан веб-беттердің саны бойынша небары 62 орында тұр. Салыстыратын болсақ: АҚШ – 1 орында; Қытай – 2 орында; Оң­түстік Корея – 3 орында, Германия – 4 орында; Ұлы­бри­тания – 5 орында; Жапония – 6 орында;…Ресей – 8 орында; …Польша – 10 орында…Нидерланды – 14 орында; Украина – 15 орында; …Түркия – 22 ор­ында; …Қазақстан – 62 орында; …Әзер­байжан – 64 орында; …Өзбек­стан – 95 орында; …Түркіменстан – 175 орында және т.б. Егер қазір Ресей жоға­ры оқу орындарының саны әлемнің 5000-дық университеті ішінде – 181 болса, ал қазақ­стандікі небары – 2. Берілген материалдардан көрініп тұрғандай, қазақстандық жоғары оқу орындары әлемдік ақпараттық кеңістікке қатысуын тез арада көтеру қажет. Білім берудегі сапаны қамта­ма­сыз ету жөніндегі қазақстандық тәу­елсіз агенттік (БСҚА) өз инди­каторлары және критерийлері арқы­лы жоғары оқу орындарының қыз­метін жақсартуға әсер етуге ты­рысып келеді. Біздің рейтингіміз жетілдіріліп, біршама өз­ге­ріп келеді. Брюссельде тіркелген, акаде­миялық рейтингілер мен артықшылықтар бойынша IREG халықаралық об­сер­вато­рия­сы­ның сарапшыларымен тікелей өзара әре­кет­т­есу әдістемені жетілдіруге зор әсер етеді www.ireg-observatory.org. Әлемнің 9 еліндегі ұйым­дармен қатар, Білім берудегі сапаны қамтамасыз ету жөніндегі қазақстандық тәу­ел­сіз агенттік те (БСҚА) оның тең құрыл­тайшысы болып табылады. Рейтингінің екінші және үшінші бөлім­дері бойынша сарапшылар мен жұмыс берушілер тарапынан жоғары оқу орнына баға берілді. Жұмыс берушілерге сауалнама түрлі жол­дармен жүргізілді: пошта арқылы ми­нистр­лікке, еліміздің өң­ірлеріне, ұлттық компа­нияларға сауалнама жолдау, жергілікті орын­дардағы шағын және орта бизнес өкілдеріне сұрау жүргізу, телефонмен сауалнама жүргізу және е-мail жолдау арқылы жұмыс берушілерге сұрау жүргізу. Біз барлық министрліктер мен әкімдіктерге 30 сауалнама жолдадық, негізінен, олардан сұрау нәтижелерін алдық және сау­ал­намаға қатыстқаны үшін олардың баршасына алғы­сымызды білдіреміз. Алайда, сұрау жүргізуге белсенді атсалысқан Ауыл шаруашылығы министрлігіне, Қаржы министрлігіне, Шы­ғыс Қазақстан облысының әкімдігіне, Астана қаласындағы «ЛУ­КОЙЛ Оверсиз Б.В» филиа­лы­на, «Қазақстан темір жолы» ұлттық компаниясы» АҚ-ға, «Самұрық-Эн­ер­го» АҚ-ға, «Тау-Кен Самұрық» ұлт­тық тау-кен компаниясы» АҚ-ға ер­ек­ше алғысымызды білдіргіміз келеді. Барлық үш сауалнаманың инте­грал­дық рейтинг нәтижелері www.nkaoko.kz/rating сай­тындағы бағыт­тар бойынша Қазақстанның үздік жоғары оқу орындарының Бас рейтингі ретінде берілетін болады. Шолпан ҚАЛАНОВА, Білім берудегі сапаны қамтамасыз ету жөніндегі қазақстандық тәуелсіз агенттіктің ғылыми жетекшісі, профессор, педагогика ғылымдарының докторы.