Ынтымақтастықтың бағыттары мен басымдықтары

Қазақстан Республикасы Президенті жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы Дипломатия институтының директоры, Тәуелсiз Қазақстанның бiрiншi Сыртқы iстер министрi, саяси ғылымдарының докторы, профессор Сүлейменов Төлеутай Сқақ­ұлы­ның Қазақстан Республикасының Шығыс Еуропа елдерiмен ынтымақтастығына арналған «Қазақстан және Шығыс Еуропа елдері: негізгі бағыттары мен ынтымақтастық басымдықтары» атты монографиясы 2010 жылы қазақ тілінде жарық көрді. Т.Сүлейменов Қазақстан Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Шығыс Еуропа елдері астаналарына жас­а­ған ресми сапарлары барысындағы келiс­сөздерге, сонымен бiрге, Үкi­мет бас­шы­ларының жауапты сапар­лары­на қа­тысқан. Белгілі ғалым, сая­сатта­ну­шы Т.Сүлейменовтің жо­ға­ры­да атал­ған кітабы қазіргі таң­дағы құнды ба­сылым. Мемл­еке­ті­міздің елшiсі ре­тiн­де Шығыс Еуропада тоғыз жыл­дан астам еңбек еткен монография авторы өзінің қыз­ме­ті кезінде жинақ­таған тәжiри­бе­сiн молынан қолда­нып қана қой­май, саяси, сауда-эконо­микалық жә­не мәдени-гуманитарлық салаларда шетелдердің біздің елмен екiжақты және көпжақты қатынас­тары мен ынтымақтастығына саяси талдау жүргiзген. Еңбек қазақстандық-шығысеу­ро­палық өзара әрекеттесудің қа­лып­тасуы мен дамуының тарихына арналған. Онда жоғары деңгейдегі келiссөздердiң ресми жазбалары мен құжаттары (келiсiм, нота, халықаралық хаттамалар, меморандумдар, сараптамалық жазбалар, саяси портрет пен хаттар, шолу), сонымен қатар, елші өзінің дербес бақылауларын көрсетеді. Отандық әдебиетте өзінің геосаяси жағдайы­мен ғана емес, саяси, экономикалық және әлеуметтiк даму деңгейімен жеткен Қазақстанның шығысеуро­палық өлкемен қатынастарының не­гiзгi даму кезеңдерi тұңғыш рет сипатталып, талқыланған. Венгрия, Польша, Словакия, Чехия, Болгария және Румыния Еу­ро­палық Одаққа еніп, НАТО мүшесі болғанына он жыл өттi. Автор олар­дың әрқайсысының бұл еу­ро­па­лық құрылымдарға енудегі кедергілер мен қиындықтарға толы жолдан қалай өткендігі жайлы жан-жақты суреттеген. Қысқа мерзiмде аталған елдермен саяси, құқықтық, эконо­ми­калық жүйелердiң өзгеруін iске асыр­ды. Олар үшiн демокра­тиялық фор­ма­ға, азаматтық қоғам­ның кезе­ңіне өту байсалдылықпен ерекшеленді. Қоғамдық-саяси өзгерулер сала­сын­да Венгрия, Польша мен Чехия тәжiрибесi Қазақстанға пайдалы бол­ды. Соның ішінде жекешелен­дiрудi жүзеге асырудың чех бағыты, ауыл­шаруашылық саласын рефор­ма­­лау­дың поляк тәжiрибесi, сыртқы бо­рыш­ты төмендету және ағым­дағы тө­лем балансы тапшылығын қысқар­ту­дың венгрлік жолына Қазақстан Үкi­метi iлтипат білдірді. Осыған орай автор Қазақстан Рес­публи­касының Президенті Н.Ә.На­зарбаевтың бұл елдерге жасаған ресми сапарлары­ның маңыздылы­ғына ерекше назар аударады. Өйт­кені, Президенттің са­пар­лары Қа­зақ­станның сыртқы саяси мүддесі жағынан тек аталған мемлекеттерде ғана емес, бүкіл Шығыс Еуропа аумағында табысты болды. Прези­денті­міздің сапарларына Еуро­па­лық Одақтың барлық елдерiнің назары ауып, келiссөздер қорытын­ды­сы талданып, ол қорытынд­ы­лар­дың еуропалық мүдделерге сәйк­ес­тiлігi анықталды. Польша мен Венгрияда Қазақ­стан Республикасының Төтенше және өкілетті елшісі болып, соны­мен қатар Чехия, Словакия, Румы­ния мен Болгарияда (1996–2005 жж.) қосымша қызмет атқарған ғылыми еңбектің авторы Қазақстан мен Шығыс Еуропа елдері арасын­дағы екіжақты қатынастарды іске асыруға тікелей қатысқаны еңбек­тің құндылығын арттыра түскен. Т.Сүлейменовтің еңбегі Қазақ­стан Республикасының Шығыс Еуропа елдерімен ынтымақтасты­ғы­ның негізгі бағыттарына арналған. Сыртқы саясаттың шығысеуропа­лық векторы мемлекетіміздің жаһан­дық сыртқы саяси стратегиясы контексінде Қазақстанның еуропалық саясатының басым бағыты болып табылатыны мәселенің өзектілігіне күмән тудырмайды. Зерттеу бары­сын­да автор мемлекетаралық ынты­мақтастықтың теориялық негіздемелерін зерделей келе, мемлеке­т­аралық ынтымақтастық үлгілерінің классификациясын ұсынған. Автордың жасаған тұжырым­да­рын Қазақстан Республикасы мен Еу­ро­палық Одақтың сыртқы саяси стра­тегиясын жасағанда қолдануға бо­ла­ды. Отандық саясаттану ғылы­мын­да Қазақстан мен Шығыс Еуропа мемлекеттері арасындағы қа­рым-қа­ты­насқа алғаш рет біртұтас зерттеу жа­сал­ға­нын, жалпы Орта­лық Азия елдерімен, әсіресе, Қазақ­стан үшін Шы­ғыс Еуропа елдеріндегі саяси-эко­номикалық реформа­лар­дың тео­рия­лық-методоло­гия­­лық және прак­ти­калық маңызды­лығы мәнді тәжі­рибе екенін ерекше атап өткіміз келеді. Еңбекте Қазақстан Респуб­лика­сы­ның Еуропа аумағын­дағы ұлттық мүдде­лер­ді жүзеге асыру жүйесі де ұсынылған. Қазақстанның Еуропа құрлы­ғын­дағы іс-әрекетін бүгінгі заман және әлемдік тенденциялар жағда­йын­да іргелі талдау қажет ететінін атап өт­кен орынды. Сол себепті ға­лымның еңбегі жаһандық үрдістер заманында еліміздің қауіпсіздігі мен саяси тұ­рақтылығын қамта­ма­сыз етуде ха­лық­аралық қатынас­тар­дың ықпалы ғы­лыми негіз беретіні саяси ғылым­ның басты бағытына арналған. Автор монографиясында Шы­ғыс Еуропа елдерiнiң әлеуметтiк-экономикалық дамуы және ондағы елдердің Қазақстанмен ынтыма­қ­тас­тығының табысты кеңею бағы­тын ғана айтып өтпей, әртүрлi сала­лар­дағы бұдан кейінгі өзара әре­кет­тесудiң жолдарын көрсеткен. Атап айтқанда, автор Қазақстанның Шы­ғыс Еуропа елдерiмен ынтымақ­тас­тығының 2020 жылға дейiнгі даму бағдарламасын ұсынады. Ғалым­ның пікірінше, бұл бағдарлама жү­зеге асса, стратегиялық әрiптес­тiкке шығуға мүмкiндiк ашылады. Қазақстанның Шығыс Еуропа елдерімен 2020 жылға дейінгі қа­рым-қатынастарының даму бағдар­ламасының автор дайындаған жо­ба­сы айтарлықтай қызығушылық ту­ғызады. Онда саяси, эконо­ми­калық, энергетикалық, гумани­тар­лық және басқа да екіжақты қаты­настар нақтыланған. Шығысеуропалық тәжірибе – Қазақстан үшін үлгі боларлық. Қа­зір­гі Қазақстанның саяси жүйесі­нің ауы­суы­на байланысты көптеген мәсе­ле­лерді шешу үшін Шығыс Еуропа елдері тәжірибесіне жүгінуге тура келеді. Оның себебі, жоғарыда аталған елдер бұрынғы социалистік жүйеге ұқ­сас жағдайда бола тұра, даму парадиг­масын түбегейлі түрде ауыстыруға қол жеткізді, яғни билік арқылы бас­қа­ру жолынан демокра­тиялық даму жол­ына ауыса алды. Соның ішінде Шығыс Еуропа ел­дері­нің НАТО мен ЕО-ға кіру тәжі­ри­бесі, қоғамның тран­сформа­ция­сы өтпелі кезең мә­се­лелерін шешіп жатқан басқа елдер үшін қызығу­шылық тудыратыны сөзсіз. Автор осы топтағы елдердің ішкі саяси жағдайын тұрақтан­ды­ра­тын жә­не де осы аумақта алдағы көзге түсер көрініс мүмкіндіктерін анық­тай­тын ықпалдастық бірлес­тік­терінің қызметін жаңаша ойлас­тыру қажетті­лі­гіне ерекше көңіл бөледі. Әсіресе, біздің мемлекет үшін осы үрдістің озық тәжірибесі қазіргі кезеңде өзек­ті мәселенің бірі болып табылады. Аталған еңбектің құндылығы – автордың Шығыс Еуропа елдерімен Қазақстан ықпалдастығының келешегі бар бағыттарының жан-жақты зерттелуінің талпынысында. Алғаш рет Ортаазиялық аумақтағы Шығыс Еуропаның қызығушылығы саяси аспектіде оңтайландырылды, екі­жақты негіздегі құқықтық келісім-шарттық қатынастар, саяси-эконо­микалық және мәдени ынтымақтас­тықтың басым бағыттары негізделген. Осының бәрі Қазақстан мен Шығыс Еуропа елдері заңнама­лары­ның құқықтық-нормативтік акті­лерінің бекітілуін қажет етеді. Автор Шығыс Еуропа елдерiнiң бізбен өзара тиiмдi ынтымақтас­ты­ғының да мүдделiлігін баса айтады. Басылымда Шығыс Еуропа елдерi Қазақстан Республикасын сенiмдi, әрі жауапты саяси және экономи­ка­лық әрiптес, өңірлік жетекшi, ха­лық­аралық қауiпсiздiк мәселелерін­дегі, әсiресе ядролық қаруды таратпауда Орталық Азияда бастаушы ел ретінде қарайтынын көрсеткен. Бұл кітапты студенттер, магис­транттар, оқытушылар және сырт­қы саясат мәселелеріне қызығу­шы­лық танытқан қауым қолдана алады. Сайлау БАТЫРШАҰЛЫ, экономика ғылымдарының докторы, ҚР дипломатия қызметіне еңбек сіңірген қайраткер.