Алгебраның асқар салған өрнектері

Мемлекеттік сыйлыққа ұсынылғандар _______________________________ Математика ғылымы – адамзат өрке­ние­ті­нің ерекше бір бөлігі. Оның тарихы адам­заттың дамуымен тікелей байланысты. Сонау біздің эрамызға дейінгі оныншы ғасырда вавилон, үнді, Қытай, шығыстан бастау ал­ған ғылым гректерде бір жүйелерге келіп, Арабияда жалғасып, XV-XVI ғасырларда Еуропада каулап дамыды. Әсіресе оның қар­қын­ды өсуі XVІІІ-ХХ ғасырларда болды. Диффе­ренциал­дық, интегралдық есептеулердің жа­ңалық ретінде ашылуы, алгебралық тең­деу­лердің шешулерін, әдістерін ойлап табу, Декарттық ана­ли­тикалық геометрияның бас­та­луы мате­ма­ти­каның қарқынды дамуына септігін тигізді. Математикалық әдіспен пай­ымдау жасау адамзаттың дүниетанымын тереңдетті. Ас­тро­номиялық зерттеулерде, қоз­ғалыстар мен күштердің өзара байланы­сын математикалық формулалармен, элек­тро­магниттік құбылыс­тармен өрнектеуде, салыстырмалық, квант­тық теорияларды негіздеуде, компьютерді ой­лап табуда мате­ма­тикалық теңдеулер мен модельдер негізгі рөл атқарды. Қазіргі уа­қыт­та математика ғылымы мәуелі бәйтерек секілді бұтақтары кең жайылған қалың орман сияқты. Сол алып орманның ішінде тілін білмейтін кез келген адам жүре алмайды. Осы математика ғылымдарының патша­лы­ғында ерен еңбек етіп жүрген бірімізге ізетті іні, екіншімізге сыр жасырмас замандас, физика-математика ғылымдарының докто­ры, профессор, Қазақстанның Ұлттық Ғы­лым академиясының академигі – Асқар Жұмаділдаев. Ол өткен ғасырдың жетпісінші жылда­ры­ның басында Алматыда дарынды балаларға арналған арнайы физика-математика мектебін бітіргеннен кейін Мәскеудегі М.В.Ло­моносов атындағы университеттің механика-математика факультетіне оқуға түскен еді. Қазақ мектебін бітірген балаға орыс тілі сынағынан өту қиын болады. Алғашында орыс тілінен қанағаттанарлық баға алмаса да, қабылдау комиссиясы оның матема­тика­лық нәтижелеріне тәнті болып аппеляциядан өткізуді ұсынады. Үшінші курста Асқар терең мәнді ғылыми жұмысы үшін Петровский сыйлығымен марапатталады. Одан кейін Лениндік стипендияға ие болады. ММУ-ді үздік аяқтап, одан кейін аспирантурасын бітіріп, алгебра мамандығы бойынша канди­даттық, отыз екі жасында атақты Стеклов атындағы Математика институтында док­тор­лық диссертациясын сәтті қорғайды. Асқар 80-ге жуық ғылыми мақалалардың авторы. Оның мақалалары көптеген шетел­дер­дің, Ресейдің негізгі математикалық жур­налдарында жарияланып, ағылшын тіліне аударылған. Оның еңбектері (Ли, Вирасоро типтес алгебралардың, Лейбниц, Цинбиель, Якобиан, Вронскиан, Новиков алгебрала­ры­ның, ассосимметриялық, бикоммутивті алге­бра­лардың), Ли элементтерінің, ауыстыру­лар­дағы статистикалардың сипаттамаларын жа­сау­ға арналған. Осы аталған бағыттарда ол терең де тамаша нәтижелерге қол жеткізді. Кез келген оң нәтижелі Ли алгебрасында когомологиясы нольге тең емес модульдер саны шектеулі болатындығы дәлелденді. Нольден бөлек когомологиялы келтірілмейтін модульдардың саны ақырлы болатыны анықталды. Кез келген модулярлы Ли алге­бра­сында ақырлы өлшемді тармақталмай­тын ұлғаюы бар болатындығы және тармақ­талмайтын абельдік ұлғаюдың саны ақырлы екендігі дәлелденді. Формалды векторлық өрісті Ли алге­бра­ларының ішінде қарапайым емес бас өріс­тері болатын алгебралар нақтыланды. Кар­тандық типтес Ли алгебраларының екінші когомолиясы есептелінді. С.Ли енгізген век­торлық өрісте N-арлық коммутаторлардың табиғаты зерттелінді, q-коммутаторлардың Ли және Йордан коммутаторлармен байла­нысы анықталды. Кососимметриялық мультисызықтық ассоциативті емес көпмүшеліктер кеңістігінің сипаттамасы, 0-Алиа және 1-Алиа алгебра­ларының құрылыстары жасалды. Екі жақты Алиа алгебраларының зерттеулері Ли алгебраларының коммутативтік коциклдерін зерттеуге байланысты екендігі жүйеленді. Дәрежелері 4 және 5-ке тең кососим­метриялық тепе-теңдіктермен анықталатын алгебралардың құрылымдары бір жүйеге кел­тірілді. Ли және Йордан коммута­тор­ла­ры­на қатысты Лейбиц алгебраларының және Цинбиель алгебраларының ең кіші тепе-тең­діктері нақтыланды. Ли коммутатор жағ­дайында айқын емес тепе-теңдіктердің бесінші дәрежеден бастап пайда болатындығы және олардың екіге тең екендігі дәлелденді. Лейбниц когомолиялары үшін фактор құрылды. Лейбниц алгебраларының қара­пай­ымдылығы туралы ұғым енгізіліп, оның қасиеттері зерттелді. Еркін оң жақты сим­метриялы алгебралардың, Новиков алгебра­сының базистері құрылды. Ауыстырулар статистикаларының сипаттамаларында негізгі кодтар мен инверсиялық кодтардың таралымы зерделенген. Осы аталған зерттеулер – Асқардың ғы­лыми еңбектерінің шыңдалуының айқын айғағы. Оның ғылыми жұмысының әрбір бөлімі кезінде үлкен проблемалар туғызған мәселелердің шешімін табуға үлкен септігін тигізді. Мұның бәрі көрнекті ғалымның тынымсыз еңбегінің, творчестволық шабыт нәтижелері деуіміз керек. Қазір Асқар ерен дарынымен, ұшан-теңіз қарымымен Қазақ­стан ғылымын әлемге танытып жүр. Ота­нымыздағы математиктер арасында ең өн­імді жұмыс істеп, ең жоғары рейтингтің иесі болып жүрген де академик Асқар. Америка математика қоғамы мәліметі бойынша оның сілтеме индексі жүзден жоғары. Скопус қо­рының мәліметі бойынша А.Жұмаділдаевтің Хирш индексі де жоғары. Қазақ елінен Асқар көптеген шетел университеттеріне дәріс оқуға, ғылыми еңбек­тер жасауға алғаш шақырылғандардың бірі. Ол 1995 жылдан бастап он жылдай негізінде Еуропада қызмет істеді. Гамбург, Мюнхен, Билефелд, Киото, Оксфорд, Стокгольм университеттерінде профессор болды. Ньютон институтында (Кэмбридж), Теориялық физика халықаралық орталығында (Триест), Миттаг-Леффлер математика институтында (Стокгольм), Филдс институтында (Торонто), Жоғары ғылыми зерттеу институтында (Париж), Шредингер институтында (Вена), Макс Планк математика институтында (Бонн) ғылыми зерттеулер жүргізді. Асқар­дың “Қыстауым – Стокгольм, жайлауым – Париж” деген сөзі осы кезде айтылса керек. Асқар көптеген шетелдік ғылыми қор­лар­дың гранттары мен стипендияларын же­ңіп алып марапатталды. Ол Америка математика қоғамының, Швед корольдігі Ғылым академиясының, Жапон ғылым мен технология қолдау қорының, ИНТАС қорының (үш рет), ­Сорос қорының стипендиялары мен грант­тарына ие болды. Мұның арасындағы шоқтығы биігі, әрине, шетелдік ғалымдарға арнайы берілетін Германияның Гумбольд қорының стипендиясы. Жүзден жүйрік шығып, шеттен бәйгесін алып жүрген Асқар бауырымыздың елден де лайықты үлесін алар мезгілі баяғыда жеткен деп есептейміз. Асқардың еңбектеріне әлемнің төрт бұ­рышынан қолдау хаттар көптеп түсіп жа­та­ды. Математиктерге Нобель сыйлығы берілмейтіні аян. Оның орнын Фильдс сыйлығы басады. Канададағы математика институты осы Фильдс атында. Асқарды қолдайтындар арасында Фильдс сыйлығының, Ленин сый­лығының, Вольф сыйлығының лауреаты, Ресей Ғылым академиясы академигі, Мэри­ленд университеті профессоры С.П. Новиков, Ленин сыйлығы, Король Фейсал сый­лы­ғы, Рольф Шок сыйлығы лауреаты Макс Планк институт директорларының бірі, профессор Ю. И. Манин, Фильдс сыйлығы лау­реаты, Америка Ғылым академиясы академигі, Сан-Диего университетінің профес­со­ры Е. Зельманов, Мур сыйлығы лауреаты, Қазақстан мемлекеттік сыйлығы лауреаты, Вейн университеті профессоры У. Өмірбаев, Страсбург университеті профессоры Ж.Л. Лодей, Йель университі профессоры Д.Селигман т.б. әлемнің беделді ғалымдары бар. Асқар туралы сөз қозғасақ оның тек қана ғалым емес, сонымен қатар, көрнекті педагог, қоғам қайраткері екенін де айта кетуіміз керек. Ол екі рет Жоғарғы Кеңес депутаты болып сайланды. Асқар Жұмаділдаев қазақ еліне қатысты сүбелі де тарихи шешімдер қабылдауға атсалысты. Ол – Қазақстанның тәуелсіздік декларациясын қабылдаған, Қа­зақ­станның тәуелсіздігін жариялаған, Қаза­қ­станның Әнұраны, Елтаңбасын қабылдауға атсалысқан депутаттардың бірі. Ол – тәу­елсіз Қазақстанның тұңғыш Президентін, тұңғыш Конституциясын қабылдауға үлес қосты. Ол кезде компьютер қат болатын. Тарихи шешімдер әр дауысты қолмен санау арқылы қа­был­данғаны белгілі. Дауыс беру нәтижесі Жо­ғарғы Кеңестің тұңғыш санақ комиссия­сы­ның төрағасы Асқар Жұмаділ­даев қолымен бекітілді. Конституцияда Президент мемлекеттік тілді еркін меңгеру керек дейтін бап бар. Алғашқы жобасында Пре­зидент мемлекеттік тілді меңгеру керек дейтін ғана бап болған. Осы жердегі “еркін” деген анық­тама­ны алғаш рет ұсынып, осы­ның конституцияға енуіне мұқияттылық та­нытқан Асқар еді. Осы күні «Болашақ» аталып жүрген дарынды жастарды қолдау қорын құру Асқардың сайлау алды мұраты­ның бірінші тармағы еді. Жаңа ғасырда Қазақстанның математика ғылымының дамуына өзінің елеулі үлесін қосып, студенттердің, магистранттар мен Ph докторанттардың жан-жақты білім алып шыңдалуына аянбай тер төгіп жүрген Асқар Жұмаділдаевтің еңбегі зор. Оның ғылым­дағы бұл еңбек жолы жастарға үлгі. Қазақ-Британ студенттері арасында жүргізілген тәуелсіз сұраулар бойынша Асқар Жұма­діл­даев үш рет ең үздік профессор деген атақ алды. Асқардың баспасөз, теледидар арқылы («Шынның жүзі», «Төртеу түгел болса», «Күлтөбе») сөйлеген сөздері жастар ара­сын­да үлкен беделге ие. Оның көптеген оқу­шы­лары еліміздің әр түрлі жоғары оқу ор­ындарында, ғылыми мекемелерінде, мектептерде үлгілі жұмыс жасап жүр. Асқар­дың ма­тематиканың әр саласында жазған іргелі ғылыми мақалалары, оқулықтары ел ғылы­мы мен білімінің дамуына қосылған айтар­лықтай үлес болып табылады. Асқар Жұмаділдаев – нағыз шабытты, бабына келген шағында тұрған ғалым. Әл­ем­дік деңгейде мойындалған математик, қо­ғам қайраткері. Қазақстанның 20 жылдығы қарсаңында Қазақстанның тәуелсіздігін жа­рия­лауға үлкен үлес қосқан ғалымның «Жал­пыланған коммутаторлар, когомолиялар және тепе-теңдіктер» атты еңбектер жи­на­ғы Казақстанның мемлекеттік сыйлы­ғы­мен бағалануы өте орынды шешім болар еді. Мұхтарбай ӨТЕЛБАЕВ, Қазақстанның Ұлттық Ғылым академиясының академигі, физика-математика ғылымдарының докторы, Еуразия ұлттық университетінің профессоры, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. Нұржан БОКАЕВ, физика-математика ғылымдарының докторы, Еуразия ұлттық университетінің жоғары математика және математика әдістемесі кафедрасының меңгерушісі, профессор.