Армияның орны қай кезде де ерекше

– Бақытжан Ертайұлы, Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылып, қалыптасуына елеу­лі үлес қосқан азамат­тар­дың бірі ретінде сіздің де есіміңіз ерекше аталады. Қи­ын­дыққа толы сол бір кездерге аз-кем шолу жасап өтсеңіз?
– Өткен кезеңге шегініс жасайтын болсақ, мемлекеттік саясаттың әскери қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы алғашқы қадамдардың бірі – Қазақстан Республикасы Пре­зидентінің 1991 жылғы 25 қа­зан­дағы «Қазақ Кеңестік Со­ци­алистік Республикасы Мем­ле­­кеттік қорғаныс комитетін құ­ру туралы» Жарлығы болды. Екі айдан соң, 16 желтоқсанда Қазақстан Республикасының мем­лекеттік тәуелсіздігі тура­лы Кон­с­ти­туциялық заң қа­был­­­данып, ол «Қазақстан Рес­­пуб­ликасының өзі­нің тәуел­сіз­ді­гі мен аумақтық тұ­тастығын кү­­зету мақсатында өз Қарулы Күш­­терін құруға құ­қы­лы» деп анықтады. Ал еліміз өзі­нің дербес әскерін құруға заң­ды құ­қы­ғын 1992 жылғы 7 мамыр­да ел Президентінің «Қазақ­стан Рес­пуб­­ликасының Қарулы Күш­т­е­рін құру туралы» Жарлығы шы­ғу­ы­мен іске асырды.
Қазақстан аумағында 1991 жыл­дың соңына қарай КСРО Қа­ру­лы Күштері әскерлерінің жалпы саны шамамен 200 мыңдай адам болған екен. Алғашқы кез­де, әсіресе, кадр мәселесін ше­шу қиын болды. Өйткені, өз ар­мия­мызды құрып жатқан аса жау­а­п­-
ты кезеңде Қазақстанда қыз­мет етіп жүрген көптеген офи­церлер қыз­мет етуді Тәуелсіз Мем­ле­кет­тер Достастығының басқа мем­­лекеттерінде жалғастыруға не­­месе запасқа шығуға шешім қа­был­­дады. Яғни, әр ұлттың әскери қыз­метшілері өз елдеріне кетті. Екі жарым жыл ішінде, 1992 жыл­ғы мамырдан 1995 жылғы қаң­тарға дейін офицерлердің к­е­туі ең жоғары деңгейге – ті­зім­дік құ­рамның 89 пайызына жет­ті. Сөй­тіп, Қазақстан Қарулы Күш­те­рін­де әскери мамандар тапшы болды. 
– Жасыратыны жоқ, сол жыл­дары әскери бөлімдерде тәр­тіп бұзу, әскери жарғыны сақ­тамау сияқты жат әре­кет­те­р­дің де орын алғанын естіп қа­лушы едік...
– 1992 жылдың қаңтарында Мәс­­кеуде ТМД елдері бас­шы­ла­ры­ның кездесуі өткен болатын. Сол кездесуде әр елдің өздерінің төл әскері құрылатыны белгілі бол­ды. Ақпан, наурыз, сәуір, ма­мыр айларында Қазақстан 
ау­ма­ғында қоныстанған Қарулы Күштердің қатары азая бастады. Дәл осы кезде әскери бөлімдер мен әскери мекемелерде жар­ғы­лық тәртіптің сақталмауы күрт бе­лең алды. Офицерлер мен мер­зімнен тыс қызметтің әскери қыз­метшілері арасында ескертпес­тен өз­дерінің туған елдеріне кетіп қа­лу фактісі көбейді. Тәр­тіп мә­селесі босаңсыған жер­де сар­баздардың топ-топ бо­лып әск­е­ри бөлімдерді өз ерік­те­рімен тас­тап кетуі заңды құ­бы­лыс бо­латын. Мұндай кезде ие­сіз дү­ниенің жүйесіз қалатыны шын­­д­ық. Әсіресе, бұған дейін ор­­талық бағыныста болған көп­те­­ген әскери бөлімдердің, қой­ма­­лар мен арсеналдардың әс­ке­ри қыз­­меткерлері енді кімге ба­­ғы­на­тынын білмей, әрі-сәрі күй­ге түсті. Себебі, әскери техни­ка­лар мен дүние-мүлікті сол кез­дегі Түркістан әскери округі де, КСРО Қорғаныс министрлігі де қолданыстағы заңнамаларға сәй­кес ешкімге өткізіп бермеді. Жа­ңадан құрылған еліміздің Мем­ле­кет­тік қорғаныс комитеті оларды қа­былдай алмады. Өйткені, ол мә­­селе Комитеттің міндетіне кір­­мейтін. Осындай алмағайып за­манда Қорғаныс министрлігін қ­ұ­руды уақыттың өзі талап етті жә­не солай болды да.
Қазақстан Республикасының Пре­зиденті Нұрсұлтан На­зар­ба­­евтың «Қазақтан Рес­пуб­ли­ка­­сының Мемлекеттік қор­ға­ныс комитетін Қазақстан Рес­пуб­ликасының Қорғаныс ми­ни­стр­лігі етіп қайта құру туралы» 1992 жылғы 7 мамырдағы Жар­лығының негізінде сол күн­ге дейін қызмет етіп келген Қа­зақстан Республикасының Мем­лекеттік қорғаныс комитеті ен­дігі жерде Қазақстан Рес­пуб­ликасының Қорғаныс ми­ни­стрлігі болып қайта құрылды. Сон­дай-ақ, Жарлықта еліміздің ұлт­тық қауіпсіздігіне қатысты ми­нистрліктің атқаратын не­гіз­гі мәселелері егжей-тег­жей­лі айқындалды. Дәл сол кү­ні Елбасы «Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­сының Қарулы Күштерін құ­ру туралы» Жарлық та шы­ға­рды. Онда Қазақстан ау­ма­ғына орналасқан әскери бір­лес­тіктердің, құрамалардың, бө­лі­м­дердің, мекемелердің, 
ұй­ымдардың, полигондардың, ар­сеналдардың, сақтау база­ла­рының, қоймалардың, жыл­жи­тын және жылжымайтын әскери бұйымдардың ен­дігі жер­де Қазақстан Рес­пуб­ли­ка­­сы­ның заңды мүлкі болып та­бы­ла­­тындығы және Қазақстан Рес­пу­бл­икасы Қарулы Күштерінің құ­­р­амына енгізілетіндігі нақты көр­сетілді. Жаңадан құрылған Қор­ғаныс министрлігіне әскери құ­рылымдарды қабылдай отырып, әскерлерді басқару жүйесін қам­тамасыз ету және олардың жа­у­ынгерлік әзірліктерін тиісті жағ­дайда ұстау тапсырылды. Дәл сол күні генерал-лейтенант Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетовке генерал-полковник шені берілді және ол еліміздің Қорғаныс министрі болып тағайындалды. 
– Еліміз тәуелсіздігін жа­рия­лап, өзінің дербес Қару­лы Күш­те­рін құрған кезде қай жерд­е және қандай қызметте едіңіз?
– Кеңес Одағы ыдыраған кезде Германиядағы кеңес әскері құрамында полк командирі едім. Мен басқарған полк Германия шекарасынан бірінші болып өтті. Ендігі арманым тәуелсіз Қа­зақстанның армиясына қызмет ету еді. Көп кешікпей жаңадан құ­рылған Мемлекеттік қорғаныс ко­митетінің төрағасы Сағадат Нұрмағамбетовтің қабылдауына бар­дым. Ол кісі жылы қабылдап, ар­­мияға тәжірибесі бар офицер­лер аса қажет екенін айтты және тап­сырмалар берді. Сол күннен мен­ің Қазақстан Қару­лы Күш­терінің қатарындағы қыз­ме­тім басталды. Әскери бас­шы­лық жас офи­церлерге үлкен сенім артып, сол сенімнен шыға білдік деп ой­лай­мын. 
Кейін әскери қызметім Сары­өзек­тегі дивизияға басшылық ету­­мен әрі қарай жалғасты. Қазақстан Президенті, еліміз Қ­а­ру­лы Күштерінің Жоғарғы Бас қолбасшысы Н.Ә.Назарбаев Қа­­зақстан Қарулы Күштерінің қол­­­басшысы ретінде тұңғыш рет Сарыөзектегі дивизияға ке­л­­гені кешегі күндегідей көз ал­дымда. Сол сапарында Ел­ба­­сы­­мыз солдат асханасынан дәм татып, дивизияның әс­кери дай­ындығымен, жа­б­дық­тал­уымен, солдаттар мен офи­цер­лер­дің тұрмыс-жағ­дай­ымен жан-жақты танысқан болатын. Қазіргі қиындықтар уақытша екенін, проблеманың барлығы біртіндеп шешімін табатынын, болашақта елі­міздің Қарулы Күштері жаңа үлгі­дегі әскери техникалармен, қа­ру-жарақ түрлерімен қам­ты­латынын айтып, әскери қыз­мет­шілерді жігерлендірген еді. 
Бүгінде Мемлекет бас­шы­сы­ның сол айтқандары орындал­ды. Қарулы Күштеріміз жетіл­ген әс­кери техникалармен жаб­дық­та­луда, әскери маман-кадр­-
л­ар өзіміздің оқу орындарында бі­­­лім алуда. Оның түлектері елі­­міздің әскери бөлімдерінде қыз­мет етіп жүр. Басшылық, сондай-ақ халықаралық әскери ын­тымақтастыққа, өзге ел­дердің арми­яларымен тә­жі­рибе алмасуға да баса назар аударып келеді. Шанхай ын­ты­мақтастық ұйымы, Ұжым­дық қауіпсіздік шарты ұйымы аясында өтетін оқу-жат­ты­ғуларға да үнемі қатысып жүр. Бұлардың қатарына елімізде ө­т­кізілетін «Дала қыраны» жә­не «Алдаспан» халықаралық жат­тығуларды да қосар едік. Ар­мия­мыздың айбыны асқақтап, бү­гінгідей нағыз ел қорғанына ай­налуы Президентіміздің Қа-
з­ақстан Қарулы Күштеріне д­е­ген қамқорлығының және оған ере­к­ше назар аударуының нә­ти­жесі деп бағалаған жөн. 
– Қорғаныс саласының қа­бі­леттілігі білікті әскери ма­ман-кадрларға да байланысты ғой. Оларды даярлау жайы қа­лай?
– Заманауи армия қа­лып­тас­тыру – әскери техникалар мен қару-жарақты жетілдіру ға­на емес, бірінші кезекте ол кә­­­сіби армияның негізі болып са­­­на­латын жаңа әскери бу­ынд­ы тәр­биелеуге тікелей ба­й­­л­аныс­ты. Ал әскери білім беру жүйе­сі­нің негізі 1996-2005 жылдары аралығында қаланды. Рес­пуб­­ликада бірнеше әскери оқу орны ашылды. Мысалы, Ұлт­­тық қорғаныс университеті, Құ­р­лық әскерлерінің әскери инс­титуты, Әуе қорғанысы күш­терінің әскери институты, Ра­дио­электроника және байланыс әс­кери инженерлік институты, Әс­кери-теңіз институты, Шет тіл­дері әскери институты, тағы бас­қалар. Сондай-ақ, жұмылдыру резервтерін толықтыру мақ­са­тын­да азаматтық оқу орындарында запастағы офицерлер даярлау үшін әскери кафедралар да жұмыс іс­тей бастады. Ал армия генералы С.Нұрмағамбетов атындағы «Жас ұлан» респуб­ли­калық мектебі на­ғыз патриот-
тар тәрбиелейтін оқу ор­нына айналды. Жалпы, әскери құ­рамаларда жеткілікті түрде кад­р-
лар мен зияткер офицерлер әлеуеті қалыптасты деп нық сеніммен айтуымызға болады. 
– Бақытжан Ертайұлы, елі­міздің тұңғыш Қорғаныс ми­нистрі, Халық Қаһарманы жә­не Кеңес Одағының Батыры Сағадат Нұрмағамбетовті ке­ше­­гі офицерлер, бүгінгі ге­не­рал­­дар өздерінің ұстазы санайды. Ол кісі мұндай құрметке шын мәнінде лайық емес пе? 
– Дұрыс айтасыз. Біздер армия генералы Сағадат Қожахметұлы Нұрмағамбетовті ұстаз ретінде, азамат ретінде ерекше құрметтеп өттік. Ағамыздың өмір жолы, еңбек жолы бүгінгі ұрпаққа да, болашақ ұрпаққа да үлгі-өне­ге. Жаңа атап өткенімдей, жа­ңа­дан құрылған Мемлекеттік қор­ғаныс комитетінің төрағасы бо­лып Сағадат Нұрмағамбет та­ғай­ындалды. Абзал ағамыз бұ­ған дейін КСРО Қарулы Күш­те­рінің сапында Ұлы Отан со­ғы­сы­на қатысып, Кеңес Ода­ғы­ның Батыры атанған таны­мал коман­дир және жоғары әс­ке­ри басшылық құрамында бол­ған тәжірибелі қолбасшы еді. Ол құрметті демалысқа шықса да, әскери өмірден қол үзбеді. Елі-
м­із­дің Жоғарғы Кеңесіне депутат болып сайланып, ел сенімін де арқалады. Министрлікті С.Нұр­ма­­ғамбетов басқарған жылдары көп­теген офицерлер шет мем­ле­кеттердің жоғары әскери оқу орын­дарында тәжірибеден өтуге ж­іберілді.
С.Қожахметұлы кезінде алты жылдай Орта Азия әскери округі қол­басшысының орынбасары қыз­метін абыроймен атқарды. Әс­кери округтің қолбасшысы бо­луға әбден лайық еді. Сол кездегі саясат оған жол бермеді. Ол қызмет ба­рысында талапшыл әрі әділ еді, ал былайғы кезде қа­ра­пайым жан болатын. Бір мысал ай­тайын, Сарыөзекте қызмет етіп жүр­генде зайыбымның ба­уы­­ры қай­тыс болды. Ол кезде Сағадат Қо­жах­мет­ұлы Қор­ға­ныс министрі еді. Жек­сен­бі кү­ні ешкімге хабарламай, Ал­ма­ты­дан Сарыөзектегі біз­дің ша­ңырағымызға арнайы ке­ліп кө­ңіл айтып, қайғымызға ор­тақ­тас­қан еді. Ағамыз қиналғанда қо­л­­ұшын созатын, кемшілік атау­­лыға жаны қас ерекше жа­ра­тылған жан еді.
– Әңгімеңізге рахмет.

Әңгімелескен 
Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ, 
«Егемен Қазақстан»