Таңғажайып махаббат (4-бөлім)

Түс кезінде әдеттегіше үйге келдім.. Жұбайым Тиышқа мына жаңалықтың бәрін айттым. Шай үстінде бұрыннан оқып жүрген «Жәмиланың» беттерін қайта аша бастадым. Кішкентай Сейіт хикая шертіп барады.Ауылда Нұрғали ағайдың «Бәрі … бәрі біздің ауылда болған хикая. О, құдая то­ба…» деген сөзі есіме түсті. 
Әні… әні көз алдымда Жон жайлауы! Ұлан жаз бойы шиендеп, көгілдір мұнарға бөгіп тұратын бір ертегі дүниесі. Қаратаудың сала-сала жалпақ жотасы, ол. Оң­түстігі – күңгей, шуақты. Солтүстігі – те­ріскей, салқын самалы желпиді. Біздің Сарысу ауданының біраз колхоздары мамыр айы туа тұтас көтеріліп, әрқайсысы өз жайылымдарында боз үйлерін тігіп, әр жер­де ақша бұлттай ағарып, ауыл-ауыл боп отырады. Малын жаяды. Шөбін шабады. Астығын орады.
Жонның ауасы жанға шипа. Жұрт қы­мыз ішіп, ажары кіріп, сергиді. Тау та­би­ғаты көңілдерін көтеріп, жасартады, жай­на­тады. Қарттардың өзі осындай та­би­ғат тө­рінде: «Шіркін, Жон… Сары­ар­қаны са­ғын­дырмайтын Жон!» десіп масаттанады.
Рас, Нұрғали ағай айтқандай: «Жә­ми­ланың» қым-қиғаш оқиғасы осы біз­дің Жонда болған сияқты. Дәл біздің ауыл­да! Данияр мен Жәмиланың қыр­ма­ны – Өмірбек атамның қырманы! Бұл қырманға сонау биікте жатқа иен жа­зық – Сарыобаның адырларынан, оның бер­гі еңісі – Жалғызтал, одан төме­ні­рек Торыатөлгеннің ойдым-ойдым қол­­­тығынан… мына жағы сол қанатта Төлеу­ба­ла шоқысынан, оң қанатта Қара­шат­­тың ауызы – Бәйкелсаз, онымен жап­сар­лас Нұржансайдың етектей жайылып барып, Нұртай өзеніне тірелетін кең саласынан арба-арба боп астық тасылып жатады. 
«Жәмиладағы» Данияр – біздің кол­хоз­дың бастығы – Нұғыман! Жәмила – Қалиқа!
Нұғыман мен Қалиқаның махаббат хикаясы – Өмірбектің қырманында! Жаңағы астық таситын тарам-тарам жолдарда! Арба үстінде! Төлеубала шоқысының екі жа­ғынан құйылатын Нұртай өзені жаға­сын­да! Және Қарашаттың ну-жыныс қалың тоғайында!
Бір қырманды бір өзі суырған Өмірбек кім? Нұғыман кім? Қалиқа кім? 
Бұлардың кім екендігін Қалиқаның келін боп түсуінен қозғаған ләзім.
«Ой, Қалиқа-ай… Қалиқа-ай, бет біткеннің сұлуы едің ғой. Сол шырайың да жер-көкке сыйғызбады ғой, сені!» деп отырады шешем, Балкен.
Сол Қалиқа! Шұбыртпалы Ағыбай батыр әулетінің қызы. Ертеректе Қалиқаның туған апасы Өмірбек атамыздың бір болымсыздау інісіне атастырылып, зордың күшімен амалсыз қосылыпты. Күйеуін менсінбей, жылап-сықтап, ішқұса боп күн кешіпті. Келе-келе ол бұл қорлыққа шыдай алмай, бір күні ел жайлауға көшіп жатқан жауынды кеште, иә, сол бір алас-күлес қарбалас сәтте жайдақ атқа мініп алып, көзі тұнып, «шешінген судан тайынбас» деп, Тайатқаншұнақта отырған төркініне қашып кеп береді. Ежелден құдандалас екі елдің арасына салқындық түседі. Екі жағы бірдей үрпиіседі. Қайтып келген қыздарына сөздері өтпейді. «Өлтірсеңдер де бармаймын да… бармаймын!» деп қыз жер бауырлап, шашын жұлып, долда­нып, жатып алады. Ата-анасы ұрсып та кө­реді, ұрып та көреді. Қыз азар да безер боп бет бақтырмайды. Көнбейді, көгеріп. Міне, осы кезде Ағыбай батыр ауылында үлкен шатақ шығады. Бұл ауылда біз­дің үш-төрт апаларымыз бар екен. Олар намысқа күйіп, қолдарында бір-бір сой­ыл… бір-бір атқа мініп алып, күллі ауыл­дың шаңырағын шартылдата сабап: «Ә, құтырған қаншық! Ерді, елді тастау олай емес, былай, сен көкбет Ағыбайдың қызы болсаң, оу, жүзіқара, біздей бетбақ «Таманың тәуекелінен сақта, дейтін елдің қызы боламыз!» деп қатындар соғысын салады. Шұбыртпалының басие дерлік билері, ақылгөйлері қауқалақтасып, «Жаздық… жаңылдық!» деп тез арада бір ше­шім жасайды. Қашып келген қыздың он үш жасар сіңлісі – осы Қалиқаны үл­бі­ретіп, шырылдап жылағанына қарат­пай апа­сының төлеуіне әлгі байғұсқа апарып күш­теп қосады. Он екіде бір гүлі ашыл­ма­ған Қалиқа да ойда жоқта бір сорға ға­йы­бынан тап болады. Қызығы жоқ, ра­хаты жоқ, ләззәтсіз бейопа өмір өтіп жа­тады. Бір күндері отыз екінші жыл­дың ашаршылық нәубеті келеді. Ел қы­рылып-жойылып, Бетбақтың шөлімен Шу, Талас бойы… Қаратауға қарай шұбы­р­а­ды. Осы босуда Қалиқаның сорлы күйеуі аштан өледі. Ел Қаратауға жетіп, ойдағы-қырдағысы біртіндеп қайта табысып, Көлме-Көлдің жағасына орнығады. Жұбын жазбай келген үш ата – Кедей, ол – біздің ауыл – Ілгерібас, Төлеген – «Серго», Сеңгірбек – «Жаңакүш» колхозы боп ұйымдасып, өзенді, сулы, көлді өңірге ме­кендейді. Ел ес жия бастайды. «Астың­ғы­бұлақ» дейтін суы мол, асау бұлақтың құлама жарларына диірмен орнатып, тоған байлап, арық тартып, егін егіп, Арқадан келген ел дихан боп шыға келеді. Ел қоңаяды. Қалиқа-жесір…
Қалиқа елге сүйкімді. Ел оны өбектейді. Ерке­летеді. Қылығына сүйініп, бетінен қақпайды. Ол енді Өмірбек атамыздың келінінен гөрі қызы секілді еркін, сондай бетті. Басы бос. Үйленбеген қайындары «әмеңгерім» деп ашық қалжыңдасып, көп қырындайды. Қалиқа болса асау тайдай бұлғақтап, тағдырмен жағаласып, өзінің ендігі бағын ойлап, кей абысындарының ішін күйдіріп, ешкімге дес бермей, қарттарға: «Жә, қойыңдар түге! Бұл Қалиқа аруағыңнан айналайын, Ағыбай батырдың қызы емес пе?! Бетінен қақпаңдар!» дегізіп, қайқақтайды. Өстіп жүргенде Қалиқадай асауға тағы бір «бұғалық» түседі. Ауылда Досат есімді қарияның Сәтжан, Төре дейтін айдарынан жел ескен екі ұлы бар. Солардың үлкені Сәтжан Қалиқаға үйленеді. Уыздай толықсыған Қалиқа ұл туып береді. Іле немістермен соғыс басталады. Ауылдағы ер-азаматтан тігерге тұяқ қалмай майданға аттанады. Соғыс… көп ұзамай Сәтжан мен Төреден қарақағаз келеді. 
Қалиқа тағы да жесір...
Біз бала болсақ та бәрін көріп, бәрін естіп жүрдік. 
 Әйел біткен ердің ісін істейді. Жерге түскен қолаң шашын шоқпардай ғып желкесіне түйіп алған Қалиқа, қайғыға иілмеді, сынбады, «Көздінің –  көзіне, сөздінің – сөзіне!» деп іштей шамырқана ширап, екі көзі жақұттай жарқырап, жайнай түсті. Бір күндері жұрт: «Қалиқа… Нұғыман! Нұғыман… Қалиқа!» деген сөздерді боратты-ай кеп.
 Нұғыман – ақсары жүзі сондай нұрлы, келбетті, нар жігіт. Аттың сұлуын мінеді. Киімі де сәнді, сәулетті. Ақылды, айбын­ды… ел сүйген бір бекзат жан. Елге соғыс ауыр­тпалығын сездіргісі келмей, не­­бір ала­пат істерге өзі ұйытқы боп, өгіз­дей өрге сүйрейді де жүреді. Ауыл сол қа­сиеті үшін жақсы көреді. Сөзіне құл­ақ аса­ды. Тыңдайды. Иланады. Сенеді оғ­ан. Жү­зік­тің көзінен өткендей Куәш есі­мді, жібек мі­незді, келіншегі бар. Бұ­лар­ды жұлдызы жарасқан мұңсыз жандар де­се­тін, ауыл іші.
Қалиқа мен Нұғыманның арасында махаббат машақаты басталды. Ауылда ешкім қыңқ етпеді. Бірақ, бір жолы… әлі есімде, біздің үйде шешей Қалиқамен сырласып отырып: «Абыройың төгіледі, Қалиқа!» деді. «Төгілсе жиып алам!» деді, Қалиқа. Шешей тұнжырап, үндемей қалып еді: «Нұғымандай ер бір ұлға зар. Шекесі торсықтай ұл туып берем, оған! Мен тек ұл табатын алтын құрсақты қатынмын. Жұрт не десе, о десін, әй, Балкен, сен мына менің ақ жүзіме қарашы, осы дидарымды мезгілінен бұрын солсын, деп отырсың ба? Екі рет есік көрдім. Не мұратқа жеттім? Тағдырдың сыйы сол ғана ма? Алда үміт дүниесі… бір сәулелі шырақ жылт-жылт етеді. Қызығым шығар, ол. Бақытым шығар, мені елеңдеткен! Соның үдесінен шыққым келеді. Мен ерден кетсем де, елден кетпейтін жанмын, Балкен! Бұл елдің қадір-қасиетін білем. Бас қосқан қосақтарымды құдай алды. Жесірмін! Жесірлік маңдайыма жазылған нәрсе ме, тегі? Балкен, өзгені неғылайын, мен әуел баста сіздің әулеттің келіні едім ғой. Менің жайымды да, сырымды да өзгелерден гөрі сен жақсы білесің. Сыртым жалын, ішім мұз. Кейбір күндері құдайдың таңы атпайды, маған. Сәтжаннан қалған жалғыз тұяқ – Тайжаныма еміреніп жатып, мызғып кетем, әйтеуір. Басына түскен адам ғана біледі, оны. Ел сөзі тиылмайды, бәрібір. Тағы айтам, мына өмірде әлі де үлесім бар… үлесім! Соның қызығын көрейін, Балкен. Нұғыманға ұл керек… ұл!» Бұдан әрі сөз болған жоқ. 
Қалиқа сол жайраң қаққан қалпы…
Қалиқа шешелерімізбен бірге қол орақпен бидай орады. Ақ білегі жалт-жұлт етіп, қолындағы орағы оқ жыландай сумаң қағып, қынай белі өрім талдай иіліп, апырып-жапырып кіріседі, бір. Қасындағы әйелдерге әзіл-қалжың айтып, сөзді де сапырады. Бау-бау бидайды өзгелерден бұрын орып, қаусатып-ақ тастайды.
Енді бірде ол шаңы бұрқыраған қара жолда астық тиелген арбаны заулатып айдап бара жатады. Қасында есік пен төрдей жүйрік ақкөк биені ойнақтатқан Нұғыман! Арбаға жанаса жүріп, Қалиқаның шегін қатырған бір сөздерді айтады. Бұлардың сыртынан сұқты көздер қадалады. Құдды Данияр мен Жәмила!
Қызылжалқынданып кеш бата береді, әркім үйді-үйіне қайтады… биік шоқы Төлеубаланың етегіндегі Нұртай өзені Ай нұрына шағылысып, қорғасындай балқиды, бір. Өмірбек ата қырманның аттарын босатып, баласы Кеңесбай екеуімізге: «Суарыңдар» дейді. Біз аттарды өзенге алып келеміз. Өзенде Шайқы, Сағынбай, Ақберген, Әділ, Тілепберген… солардың төңірегінде шуылдасқан басқа да жігіттер шомылып жүреді. Бәрі күндізгі тірліктен шаршаған. Бір тұстан келіншектердің күлкісі шығады. «Әй, сендер, әрірек барып суарыңдар!» дейді ағаларымыз. Біз өзенді жағалап кете барамыз. Бір қара жартастың түбінде Қалиқа мен Нұғыман аттарын суарып тұрады. Біз оларға таңғалып, қараймыз, бір! Қыр жақтан әйелдердің: 
Айдын бир ғана толук, о-ой, 
кезинде, а-ай,
Арырлуу ғана тоонун, а-ай, 
бетинде, – дейтін ән естіледі.
Қалиқа мырс етіп: «Қырғыз қатындар қырманнан қайтып барады» дейді, қос жанары жарқылдап.
Айы толықсыған мақпал түн болады. Біз Өмірбек атаның үйінде сүтке пісірген би­дай көжені ішіп отырамыз, мұ­ры­ны­мыз пышылдап. Ал, үй іргесіндегі қыр­ман­ның бір шетінде Қалиқаның сақыл­да­­ған күл­кісі! Өмірбек атаның қалың қа­сы екі кө­зін жауып, тұнжырай түйіліп, ал­дын­да­ғы көжеден бас алмайды. Ха-ха-ха! Қа­ли­қа­ның күлкісі…
Бізге «Іш… ішіп, тойып алыңдар!» деп дігірлеп, бәйек болған әжеміз Нүрила сондай шыдамсыз жан... кешегі келіні – Қалиқаның мына күлкісіне жыны келіп, намыс отына күйіп, өзінен-өзі тұтанып, қалш-қалш етіп: «Жарып өлтірем, бет­бақ­ты!» дейді. «Жап ауызыңды!» дей­ді Өмір­бек ата, сол түнерген қалпы. Қа­­лиқаның күл­кісі түн тыныштығын дүр­­кін-дүркін сіл­кінтіп, жартастарға жаң­ғы­ры­ғып, алыс­қа… тым алысқа кетіп жатады.
Тағы бір таң атады. Ұйқыдан тұра салып, Кеңесбай екеуміз өзендегі аттарға жү­гіреміз. Тағы да су ішінде – Қалиқа… қай­да қашарымызды білмей, тосыламыз кеп. Ақ төсі жарқырап, Қалиқа қалың қара ша­шын тарап тұрады. Жағада атын жетекте­ген Нұғыман!
Алты-жеті жасымда өз ауылымда көр­ген осы сурет Шыңғыстың Сейіті сал­ған суреттей ұмытылмапты. Қалай естен ш­ығады, ол. Бәрін көріп, біліп, зердеге түйіп…. соғыс тауқыметі ерте есейтіп, со­лай өстік.
Түскі шай үстінде «Жәмила» повесінің романтикалық лебі маздата үрлеп жіберген біздің ауылдың осы хикаясы қаз-қалпында жайнап бір елес берді. Мен осылайша таңғажайып махаббат дүниесіне ендім де кеттім. Кітап бетінен тау мен даланың әуені еседі. Соған елітіп, сол әуез еркімді алып, мүлде билеп бара жатқанын сездім. 
– Шайың суып қалды, Илья. 

Илья Жақанов