Тамаша төлтума
Бізде білім саласын реформалауға байланысты халықаралық сарапшылардың ден қойып, қолдап отырғаны – Финляндияның қырық жылға жуық жүргізіп, үздік нәтижеге қол жеткізген жүйесі. 5,5 миллионнан астам халқы бар ел тоқсаныншы жылдардан бастап білімнің жоғары нәтижелерін көрсете бастады. Финляндия экономикалық бәсекелестік көрсеткіші, өмір сапасы мен жалпы әл-ауқатының орта деңгейіне қарамастан, педагогикалық және экономикалық мақсатта англо-америкалық елдерге ұқсамайтын басқа жолды көрсете білді. Финляндиядағы үрдістің бес ерекшелігі бар. Біріншіден, білім беру ісін жаңғыртуда сырттан таңылған тұжырымдаманы алмай, шығармашылықты тәрк етпей, қайта өрісін кеңейтетін ұстанымға негізделген төлтума тұжырымдама бекітті. Екіншіден, мұғалімдерді жергілікті әлеуметтік ортаға етене байластырып, университеттерде жоғары білім алған мамандарға өз қабілетін дамытып, оны шығармашылықпен жүзеге асыруға тірек болатын шығармашылық орта қалыптастырды. Мұғалімдер біліктілігін көтерудің тиімді жолы ретінде бір-бірімен тәжірибе алмасып отыруына жағдай жасады. Мектептер де тығыз байланысып, тәжірибе бөлісіп отырады. Олардың ойынша, оқшаулану, өзара жарысу берекелі шаруаға ұйытқы бола алмайды (Бұл − мұғалімдердің жүрдім-бардым білім алып, жұмысқа орналасқанынан кеткені тез болатын, атқарылып жатқан реформаны жүрегімен қабылдамайтын, шаруаның нәтижесін тек тест қорытындысымен бағалайтын, шығармашылықтан ада, ұжымдық жауапкершілікті, жергілікті ерекшелікті ескермейтін Англия мен Америка жүйесінен мүлде бөлек).
Үшіншіден, балаларды «қалалық», «далалық» деп алалауға жол бермейтін, біркелкі білім беретін, тоғыз жылдық мектептің белгілі бір кезеңінде оқушылардың тең жарымынан астамы қандай да бір мамандық игеріп шығатындай педагогикалық стратегия қабылданды. Төртіншіден, оқу бағдарламаларын әзірлеу мен оқушылар жетістігін бағалауда мұғалімдерге шығармашылық еркіндік беріліп, шаруасына ұжымдық жауапкершілікпен қарау қабілетін қалыптастырды. Бесіншіден, әлеуметтік байланыстардың берік орнығуына, жергілікті өзін өзі басқарудың қанат жаюына жол ашып, реформа қоғамның бірегей жүйесімен тығыз байланыста жүзеге асырылды. Мұның барлығы финдердің ұлттық болмысынан бастау алып, мемлекеттік мүддесімен бір арнаға тоғысады. Бағдарламаның алтын арқауы да, даралығы да, тартымдылығы да осы қоғаммен қабысып, халықпен табысып жатқан бұқаралық сипатында. Ұтымдылығын жете дәлелдеген, өміршеңдігі мен келешегін тастай қылып бекіткен бұл жоба төрткүл дүниеге үлгі болып отыр. Финляндиялықтар бүгінде әлемдегі ең білімді халық санатында.
«Білімді ұлт күшпен қалыптаспайды»
Финляндиядағы реформаны бастаған білім жөніндегі ұлттық комитеттің бас директоры Вильхо Хирви «Білімді ұлтты күшпен қалыптастыра алмайсыз», дейді. Ол істі алға жылжыту үшін оқытушылар мен оқушылардың үніне құлақ түруге шақырған. Ал фин мұғалімдері кәсіптік біліктілігімен санасуды, бағдарламалар әдістемесін жасауға еркімен қатыстыруды және күшпен басқаруды доғаруды талап еткен. Бұл жөнінде В.Хирви «Біз білім берудің жаңа мәдениетін қалыптастырудамыз, шегінуге жол жоқ. Оның алтын өзегі – білім беру жүйесі басшылығы мен мектеп мұғалімдері арасындағы берік сенім. Осы сенімнің арқасында олар білім берудің жаңа мәдениетін қалыптастырып, әлемге үлгі етіп ұсына алды», деді.
Қазір қай салада да жедел табысқа жетуге ұмтыламыз. Бірақ білім табан асты табысты талап етуге көнбейтін ерекше құрылым. Асығыстықтың ақыры күйрей жеңілуге соқтырады. Сондықтан оған реформаның әр кезеңіндегі жетістіктері нақтыланған және ғалымдар, саясаткерлер, мектеп директорлары мен мұғалімдердің қатысуымен пысықталған стратегия арқылы ғана қол жеткізуге болады. Зерттеушілер Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі Финляндиядағы білім беру ісін үш даму кезеңіне бөліп көрсетеді: 1945-1970 жылдар аралығы − солтүстіктегі аграрлы елден дамыған индустриялы елге айналу арқылы білім берудегі мүмкіндіктерге баршаның теңесуіне қол жеткізді; 1965-1990 жылдар аралығы − технологияның қарқынды дамуы мен инновацияның өсуіндегі және қызмет көрсету сапасының артуындағы мемлекеттің өзіндік моделіне орай, жалпы білім беретін мемлекеттік жүйені қалыптастыруды қолға алу; 1990-жылдардан бүгінге дейін − білім мен жоғары технологияға негізделген экономикасы орныққан елдің білім беру сапасы мен жоғары білімді үздіксіз кеңейту жылдары. Міне, алғашқы кезеңді айтпағанда, солтүстіктегі шағын мемлекет білім реформасымен қырық жылдан астам жүйелі айналысып келеді. Финдердің білім беру тарихы көңіл аударарлықтай. Бір қызығы, тәуекел шешімнің көбі елдің жағдайы ауыр кезеңдерінде қабылданған. Мәселен, білім беруді жаңартудың алғашқы батыл қадамдары Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде басталды. Яғни, елдегі қиын жағдайдың өзекті мәселені жедел шешудің жолын іздестіруге итермелейтін қуатты күшке айналатындығын көруге болады.
Бес басымдық
Финляндия білім сапасы жөнінен әлемдегі ең жоғары көрсеткіштерге жетті. Оған мұғалімдердің өздерін жетілдіруге жағдай туғызу, оқушыларды тестілеуден өткізуді ең төменгі деңгейге түсіру (олардың түсінуінше, тест – бала білімінің толық көрсеткіші бола алмайды), білім берудегі жауапкершілік пен сенімге мән беру, білімді басқаруды мектеп пен аудан көлеміндегі кәсіпқой мамандарға сеніп тапсыру арқылы қол жеткізді. Нәтижесінде, білім дамуының жергілікті аймақтардағы ерекшеліктерін елдің мүддесімен қабыстыра отырып, оңтайлы ұйымдастыру арқылы бірқатар артықшылықтарға қол жеткізді.
Біріншіден, оқушыларға бүкіл елдегі мектептердің біркелкі білім беру деңгейіне жетуге мүмкіндік жасайды, яғни білім беру жүйесі аймақтарда бірдей дамиды. Екіншіден, саладағы тұрақты даму көрсеткіші арқылы білімді дамытудың нарықтық тетіктерге тәуелді саясаттан басқа да баламалы жолы бар екендігін дәлелдеді. Білім беру ісін жаңғыртудың финляндиялық үлгісі мемлекет пен қоғам, басшылық пен маман арасындағы өзара сенімділік, өз ісіне кәсібилікпен, шығармашылық шабытпен кірісу, ертеңгі нәтижесіне жауапты болу ұстанымдарына негізделген. Сондай-ақ, білім беру ісін инспекторлық тексеру, стандартталған білім бағдарламалары жоққа тән, оқушылардың білімін тест арқылы бағалау да маңызға ие емес, «үнемі алда болу» психологиясы да жат. Үшіншіден, әлемдік білім беруде қордаланған көптеген мәселенің шешімін тапты. Мәселен, АҚШ, Канада, Англия сияқты елдерде оқушылардың орта мектептерден ерте ажырап қалатыны, мұғалімдердің тұрақтамауы, білімге ынтаның төмендігі, мектепке жас мамандарды тарту, оқу ісіне басқа мемлекеттік салаларды жұмылдыру әлі өзекті. Ал фин еліндегі мұғалімдердің біліктілігін арттырудың тиімді жолдарын жасау, оқушылардың мектептен ерте қол үзуін болдырмау, білімін бағалау, математика мен табиғаттану ғылымдары бойынша сауаттылық деңгейін көтеру ісіне тың тәсілдерді енгізуі өнеге бола алады. Төртіншіден, кәсіпкерлік, технология, мемлекеттік басқару тиімділігі, тұрақты даму мен халықтың әл-ауқатының жоғарылығы жағынан да алдыңғы қатардан көрініп келеді. Демек, білім беру ісінің дамуы қоғамның басқа салаларымен тіндес.
Білімнің дамуы кәсіпкерлік пен өндірісте ғана емес, денсаулық сақтау, жұмыспен қамту сияқты әлеуметтік салаларға да жағымды ықпал етеді. Білімнің қарқынды дамуына мемлекет қазынасына түскен пайданы әділ бөлу мен әлеуметтік ұтқырлықты, мемлекет пен қоғам арасындағы өзара сенім саясатын қамтамасыз ету де тиімді ықпал еткен. Финляндия тәжірибесі білім ісіндегі реформалардан ығыр болған елдерге үлгі-бағдар болатын баянды іс болмақ. Шағын елдің жол-жобасы бойынша кез келген елдің білім саласын жолға қоюға болады.
«Финдердің асыл арманы»
Фин елі жүріп өткен ұзақ та табанды тәжірибенің ерекше назар аударатын тағы бірнеше астары бар. Біріншісі – мектептегі білім беру ісінің елге тән болмысын алдын ала анықтап алу. Фин мектебінің болмыс-бітіміне сай келетін мақсат әр фин баласының әлеуметтік жағдайына лайық, қолжетімді, мемлекеттен қаржыландырылатын, жергілікті жерден басқарылатын, жақсы жасақталған базалық мектеп жүйесін құру болды. Баршаға ортақ бұл мақсат мемлекеттік саясат пен басқару саласында берік орнықты және саяси партиялар мен мемлекеттік билік ауысқан кезде де өзгеріссіз қалып отырды.
Мәселен, 1970-жылдардағы өзгерістер кезінде Финляндияда 20 үкімет пен 30 білім министрі ауысқан екен. Бірақ осындай ауыс-түйістердің бірде-бірінде жалпыға ортақ базалық мектеп жүйесін жасау жөніндегі мақсатқа қылаудай өзгеріс жасалмаған. Сондықтан да мұны кейбір зерттеушілер «Финдердің асыл арманы» деп бағалайды. Демек, білім жүйесін жаңғыртқысы келетін елдерге біреуден көшіргеннен гөрі, асыл арманыңды алдын ала анықтап алғаның дұрыс дегенді нұсқайды. Екінші – әрине, мұндай сәтте әлемнің сан алуан елінен үйренетін жайттардың немесе сол елдердің ақылман кеңесшілерінің көбейетіні белгілі. Бұл ахуалды финдер де басынан өткізді. Дәл іргедегі Швециядан бастап, алыстағы АҚШ, 1995 жылы өздері мүше болып кірген Еуроодаққа дейін кеңесшілер жіберіп, қол созып жатты. Білім саласындағы мамандар барлығымен қанаттасып жұмыс істеді, бірақ, ақтық нәтижесінде олар Финляндияның бүгінгі дамыған білім жүйесінің іргетасын қалауда өзіндік төлтума жол таба алды. Оны қазір әлемде «Фин жолы» деп атайды. Бұл жол жаңа ғасыр бедеріндегі жаһандық реформалау тәжірибесінен мүлде бөлек сипатқа ие. «Фин жолы» озық үлгілерді қорыта, өз еліне бейімдеп, байыта отырып жүзеге асырудың озық үлгісін көрсетеді. Қоғам мен мемлекет арасындағы сенімді нығайту, жергілікті бастамаларға ерік беру, әртүрлілікке кең өріс ашу – міне, фин тәжірибесі енгізген жаңалықтар.
Ондағы педагогикалық тұжырымдар басқа елдерде қолданылған. Англияның мектеп бағдарламаларын түзу, Американың бірлесіп оқу әдістемесін, сол елдердегі математика мен табиғаттану пәндерін оқыту әдістемелері, мектеп басқару ісі сияқты көптеген озық дәстүрлерді атауға болады. Артықшылығы – әлемдік озық тәжірибелерді құрастырып көшіре салмай, фин халқының мақсат-мұратымен қабыстыра білуінде.
Тағы бір оңтайлы шешілген мәселе – мектепке озық ойлы жас мамандарды тарту. Әдетте, әлемдік тәжірибеде жастарға жаңа технологиямен жоғары деңгейде білім беру керек және жағдайын жасап, жалақысын көбейту керек деген уәж айтады. Финляндияда екі мәселе де шешілген. Әсіресе, мұғалімдердің еңбегін бағалау, жалақы төлеу мәселесі жоғары деңгейде. Бірақ, фин тәжірибесі екі жағдайдың да жастар үшін аздық ететінін көрсетіп отыр. Онда мұғалімдер оқу бағдарламаларына жетекшілік етеді, оқушылардың білім дағдыларын бағалайды, мектеп ісін жетілдіруді жұртшылықты қатыстыра отырып шешеді. Әлбетте көпшілік мұғалім мамандығын таңдауда өзінің білім-білігін жас ұрпаққа үйрету, оларды мәдениет пен адамгершілік тәрбиеге баули отырып қоғамды дамыту деген ізгі тілекте болады, бірақ іс жүзінде ізгі мақсатын орындауға мүмкіншіліктің жоқтығынан тауы шағылып жатады. Ал Финляндияның басқа елдерден айырмашылығы, мұғалімдерге осы мақсатын өз әлеуетімен жүзеге асыруға барынша қолайлы жағдай туғызған. Сондықтан бұл елде мұғалім мәртебелі мамандық саналады, оның дәрежесі, тіпті дәрігерлер мен заңгерлерден де жоғары. Финляндия университеттерінде ең жоғары конкурс бастауыш мектеп мұғалімдерін даярлайтын мамандыққа болады екен.
Фин жолын әлемге үлгі ретінде ұсынуға бола ма? Әрине, басым көпшілігі қолдайды. Ал қарсылық білдіретіндер екі түрлі уәж айтады. Біріншісі, Финляндия – бір тіл мен ділді ұстанатын моноұлтты ел, оны АҚШ сияқты елдермен салыстыруға болмайды дегенді көлденең тартады. Бірақ соңғы кездегі деректер Финляндияның да ала-құлалығын көрсетіп отыр. Мәселен, оларда фин, швед, саам тілдері қолданылады. Орыс, эстон, сомалий диаспоралары да ауқымды (баршасы фин тілін игерген). Демек, біртектес ұлт мекені деуге келмейді. Бірақ ұлт саясатын үйлесімді, тиімді жүргізіп отыр. Екіншісі, жер мен халық көлемі жағынан АҚШ, Франция, Қытай, Үндістан сияқты алпауыт елдердің бір аймағымен тең. Сондықтан білімді басқару жүйесі оларға лайық бола бермейді деген сыңайда. Сарапшылардың көпшілігі бұл уәжбен де келіспейді. Өйткені, басқару жүйесі елдің үлкен-кішілігіне тәуелді емес. Сол себепті Финляндияның жергілікті аймақтарға басымдық беріп, мұғалімдердің шығармашылық белсенділігіне ерік беруін барлық елге енгізуге болады.
Кенжехан МАТЫЖАНОВ,
филология ғылымдарының докторы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері
АЛМАТЫ
