Қойшығара Салғараұлы. Ана аманатына адалдық

Белгілі түркітанушы ғалым, фи­ло­ло­гия ғылымдарының докторы, про­­фессор Қаржаубай Сарт­қо­жа­ұлы 70 жастың белесіне шықты. Ме­рейтой иесін құттықтай отырып, оның шығармашылық жолы мен кі­сілік болмысы туралы жазылған мақаланы ұсынамыз.

Қаржаубаймен алғаш мені сырттай таныстырған досым Ақселеу Сейдімбек еді. Өткен ғасырдың сексенінші жылдарының орта тұсы. Онда Ақселеу ғылыми-таным­дық «Білім және еңбек» (кейін «Зерде») жур­налының бас редакторы болатын. Мен «Со­циалистік Қазақстан» (қазіргі «Егемен Қа­зақстан») газетінің әдебиет және өнер бө­лімінің меңгерушісі едім. Әлі есімде, түс­кі үзіліс кезінде маған Ақселеу келді. Қолында орай бүктеген қомақты қағазы бар. Амандық-саулық сұрасқаннан кейін қолындағысын маған ұсынып:

− Мә, мынаны оқып көрші, – деді.

«Бұл не?» деген сұраулы кейіппен оған таң­дана қарадым да, қағазды алып, бүкпесін жаздым. Журналдың кезекті бір санына дайындалған материал екенін бірден сездім. «Тастар сөйлейді» деген тақырып қойылған 7-8 беттік мақала, соңына тастан қашалып жасалған бөрілер мен арқасына әлдебір жазуы бар биік тақтайша тас арқалаған тас­­бақалар әр қырынан түсірілген 5-6 фото­сурет тіркелген. Мына қылығына іш­тей таңданғаныммен, ештеңе демей, әй­теуір тегін емес, бір сыры бар екенін аң­ға­рып, үнсіз мақаланы зер қойып, оқуға кі­ріс­тім. Оқып болдым да, сәл үнсіз отырып, сұ­рау­лы пішінмен Ақселеуге қарадым.

− Қалай екен? – деді ол біртүрлі тағат­сыздана.

− Біздегілерге қарағанда, аяқ алысы басқашалау ма, қалай... Маған жаңалықты ойы басым, өзіндік ғылыми жаңа тұжырымы бар, соны дүние секілді көрінді, – дедім.

− Дәл солай, дұрыс айтасың, − деді Ақселеу балаша қуана жымиып. Шамасы менен осындай жауапты, өзін қолдауды күткен секілді. Шешіле сөйлеп кетті.– Авторы Қаржаубай Сартқожа деген моң­ғо­лиялық бауырымыз. Сонда туып, сонда өскен. Алматыға бір келгенінде танысып едім. Біраз болды, хат жазысып тұра­мыз. Мен бірдеңе білсем, үлкен түрк­і­та­нушы ғалым болғалы тұрған азамат. Көр­дің ғой, мына шағын мақаласының өзі­н­де қаншама жаңалықты ой айтылған. Тү­ріктің көне жазуын зерттеген біз білетін ғалымдардың бәрі, сонау В. Томсеннен бастап, Орхон-Енесей бойындағы тасқа қашалып жазылған жазуларды көзімен көр­меген, қолымен ұстамаған, тек қағазға тү­сірілген көшірмесімен ғана жұмыс істе­ген­дер ғой. Ал мынаның артықшылығы сол, қаршадайынан аңыр тастарды аралап, қағандар құрметіне тұрғызылған кешендерді саралап, сондағы әр таңбаны қолымен сипап, көзімен көрген, өз қолымен көшіріп, қағазға түсірген. Байқадың ба, тас жазулар мен таңбалардың жайын етене білетіндігі әр сөзінен байқалып тұр емес пе. Қанша дегенмен, тарихын тасқа жазып, ұрпағына мұра еткен ұлы бабалардың Рухы сіңген топырақты жалаңаяқ басып, бойына сіңіріп өскендіктен бе, өзінде зерттеп отырған тақырыбына деген ерекше бір іңкәрлік құлшыныс бар, Рух бар. Тағы бір ерекшелігі өзі мейлінше ұлтжанды жігіт.

Көңілі құлағанның қадірін асырып, қа­с­иеттей білетін әдетімен Ақселеу бұ­дан әрі бейтаныс жігіттің бағасын кө­терер білім-білігіне, тындырған істе­рі­­не қатысты біраз жайларды аса бір сүйіс­пен­шілікпен әңгімелеп берді. Әсіресе, оның айлап дала кезіп, тау-тасты аралап, экс­пед­ицияға шығып, одан қолы босаса, сирек жазбалар қорындағы көне мәтіндерге үңі­ліп, жұмысбасты болып жүргеніне қа­ра­май, Баян-Өлгейдегі бауырлар атынан Моң­­ғолияның Ұлы Құрылтайына депу­тат бо­лып сайланып, қазақ тілін моң­ғол мем­ле­кетінің екінші тілі ету үшін кү­рес­ке­нін сүйсіне, шабыттана айтқаны әлі есі­мде.

Ақаңның бір кезде осылайша беріле мақтап, құрметтей таныстырған осы Қаржау­байымен арада он жылдан астам уа­қыт өткеннен кейін тәуелсіз Қазақстан­ның жа­ңа астанасында кездесіп, Л.Н. Гуми­лев атын­дағы Еуразия ұлттық уни­верс­и­те­тінде бірге қызмет істейміз деп ол кезде кім ойлаған. Бәрі тәуелсіздіктің арқасы ғой.

Кейін білдім, Қаржаубайдың елге келуіне де, университетке қызметке орналасуына да Ақселеу септігін тигізіпті. Университет ректоры Мырзатай Жолдасбековке сырттай жете таныстырып, Моңғолиядан арнайы шақырттырып алдырыпты. Обалы нешік, Мырзекеңнің өзі де түркітанушы ғалым ғой, Қаржаубайдың қарым-қабілетін бірден байқап, қолдан келген бар жақсылығын ая­ған жоқ. Жеделдетіп үйін әперді, арна­йы зертханасын ашып берді. Ақселеу екеу­міз де сырттан келген азаматтың бө­тен­­сімей, жаңа ортаға кірігіп, алаңсыз ең­­бек етуіне мүмкіндігімізше көмектесіп бақ­тық. Осыған орай Қаржаубайымыз да киімнің ішкі бауындай, адамға жақын, әріп­­тестерімен тез тіл табысатын, оңқай асық­­тай ілкімді жігіт болып шықты. Бірден жұ­мысқа бел шеше кірісіп кетті. Өндірте ең­бек етті.

Қаржаубаймен жиі кездесіп тұрамын. Сондай кезекті бір кездесуде сырласып отырғанымызда Қаржаубай «мені адам қылған анамның бір ауыз сөзі ғой» де­генді айтып қалды. Мен таңырқай жүзіне қа­ра­д­ым. Ол толқыған ішкі сезімін баса алмай біраз үнсіз отырып барып, маған беймәлім өзінің өмір жолын тарқатты.

− Мен әкемнен жастай айырылып, анамның тәрбиесінде, бір үйдің еркесі болып, қайыру көрмей өстім, – деп бас­тады ол әңгімесін. – Тентек болдым. Анамның ағай­ынға, туыс-туғанға сыйлы, ерекше қа­дірлі кісі болғандығынан шығар, ауылдас­та­рым да менің тентектігімді көтеріп, бе­тім­нен қақ­қан емес. Құдайдың берген бір абыройы, оқу­ды да жақсы оқыдым. Алға қойған нақты мақсатым болмаса да, мен де жоғары оқуға түсуге ер­тең жүремін деген күні анам қасына ша­қыр­ды. «кел, ба­лам, мында отыр», деп ал­д­ында жатқан көр­пешені нұсқады.

Мен «бірдеңе боп қалды ма?» деген оймен анамның жүзіне қарап едім, біртүрлі мейірімді шуақ төгіліп тұр екен. Бірден жайылып сала бердім.

− Жолға дайындалып жатырсың ба? – деп сұрады. Мен басымды изедім. − Дұ­рыс, жолың болсын! − Анам толқи үн қат­ты. − Ертең жол жүрерде қарбалас болады ғой деп, оңашада аналық аманатымды ай­та­йын деп әдейі шақыртып отырмын. Дұ­рыс­тап тыңда, әр сөзімді санаңа құйып ал, − деді. Үнінде жаңағы толқу жоқ, сабырлы да салмақты леп бар. − Үйден алғаш сыртқа шығып, қалың моңғолдың ортасына бара жатырсың. Алда тағдырыңның саған қандай сый тартатынын білмеймін, бірақ қайда, қандай жағдайда жүрсең де, өзіңнің қазақ екеніңді, текті халықтың ұрпағы екеніңді жадыңнан шығарма! Қазақ екеніңді мақтан тұт! Әрқашанда Ұлы бабаларыңның рухына сай тектілік мінез та­нытатын бол! Бұл – бірінші аманатым.

Артыңдағыны санама, алдыңа қара. Мақ­сатың зор болсын. Ер азаматтың өмір­лік серігі – кәсібі. Кәсібіңді таңдай біл және оған өле-өлгенше адал бол! Сонда халқыңа пай­даң тиеді, қатарыңда қадірің артады. Бұл – екін­ші аманатым.

Қазақ деген қабырғалы ел едік, тағдыр­дың жазумен үшке бөліндік. Ең негізгі атажұртың орыстың боданында, басында темір ноқта. Құдайдың ерекше бір құдіреті болмаса, ол ноқтадан енді босау жоқ. Екінші мол бөлегі қытайдың бодандығында, басында кендір ноқта, замана суы тиген сайын ширыға қысып, тынысыңды тарылта береді. Одан да құтылу екіталай. Үшінші бөлегі моңғолдың бодандығында. Ол – біз. Басымызда жіп ноқта. Сәті келсе, бұл ноқтаны үзуге де болады, қайта жалғауға да болады. Орыстар мен қытайға қарағанда моңғолдар өзіміз сияқты көшпелі халық қой. Қалай дегенде де, мұнда күнелту жеңілірек. Бірақ «ит тойған жеріне, ер туған жеріне» деген аталарың. Үмітсіз – сайтан. Үміт үзуге болмайды. Құдайдан құдай болып, темір ноқтаның талқаны шығып, қазақ елі азаттыққа жететін заман болса, мұнда жағдайым жақсы екен деп жүріп қалма, қанат байлап, Атажұртқа ұш. Ұрпағыңды ата-баба рухы сіңген қазақ даласына жеткіз. Бұл – менің үшінші аманатым. Менен туған ұл болсаң, осы айтқандарымды орындауға серт байла.

Қандай бір тентектік жасасам да ұрсып, жекіп көрмеген, айналайыннан басқа ақыл да айтпайтын кеңпейіл, мейірбан, момын анамның бұлайша түйдектеп ой тоғытып, түйіле сөйлеуі маған ерекше әсер еткені сондай, жан дүнием төңкеріліп түскендей болды. Осы сөздер мені ештеңе ойлатпайтын балалықтың базарынан жұлып алып, есейгендердің есігіне кіргізіп жібергендей болды. Анам алдынан әлдебір үлкен жауап­кер­шіліктің салмағын сезініп, ой құ­ша­­ғын­да сыртқа шықтым. Сол күні іштей Ана аманатын қалай да орындауға серт бай­ладым.

Міне, содан бері жарты ғасырдан ас­там уақыт өтті. Талай жағдайды бастан кеш­тік. Көрген бейнетім де, тартқан азабым да аз болмады. Бірақ қандай жағдайда да анамның аманаты жігерімді жанып, ал­ға жетелеумен болды. Қатты қиналған сәт­те­рімде анам алдымнан елес беріп, аманат сөздері сол қалпы құлағымда жаңғырады.

Қаржаубай да әуелде ауылдан мұғалім боламын деп атанып, Моңғолияның мемлекеттік университетінің филология фа­культетіне түсіпті. Жазушы болуға тал­пынып, шағын әңгімелер жазыпты. Сөй­­тіп жүргенде, ол бірде өзі жаздырып алдырып жүрген «Білім және еңбек» жур­налынан көне түркі жазуы туралы жа­зылған қазақ ғалымы Ғ.Айдаровтың ма­қа­ласын оқиды. Осындағы беймәлім жазу­лар қатты қызықтырады. Өзінің сонау ба­ла кезден көріп-өскен тастағы жазулар бірі­нен кейін бірі көз алдына елестеп, өзін әл­дебір белгісіз күш сиқырлап алғандай, сол жазулардың сырын білуге құмарлығы артады. Көне түркі әріптерін жаттап алып, қолына түскен ескі мәтіндерді тапжылмай, сағаттап отырып оқуға кіріседі. Бірақ бұл әрпін білсең, ежіктеп оқып кетуге көнетін жазулар емес екен. Оның ережелерін меңгеріп, сөздің дауысты дыбыстары жазылмайтынын, мысалы, «қаған» деген сөздің «қғн» ғана болып жазылатынын, қай дауыссыз дыбыстан кейін қандай дауысты дыбыс келетін заңдылықтарын танып-білудің өзі талай уақытын алады. Қатты қиналады. Бірақ мұқалмайды. Ұстазының көмегімен көне түрік жазуының тарихымен, ғалымдардың еңбектерін оқумен айналысады. Сөйтіп жүріп, көне түрік жазуының оқылу кілтін тауып, әлемге паш еткен дат ғалымы атақты В.Томсеннен бастап, орыс ғалымдары В.Радлов пен С.Маловтың, түрік ғалымдары Н.Оркун мен Т.Текиннің, қазақ ғалымдары Ғ.Айдаров пен А.Аманжоловтың және басқалардың еңбектерімен танысады. Олардың оқыған Орхон жазуларының мәтінін тікелей өзі көшірген мәтіндермен салыстыру арқылы кейбір таңбалардың қате көшірілгенін, сондай-ақ дұрыс көшірілгенмен, кейбір сөздердің тіпті аударылмай қалғанын, ал аударылғанының кейбірінің мағынасының дұрыс берілмегендігін көреді. Осындай бейнеті ауыр зерттеу жұмысын одан әрі жалғастыру барысында ол көне түрік жазуының толық құпиясын ашу үшін тек жазу тарихын оқу аздық ететінін, сонымен бірге осы жазба-мұраны өмірге әкелген түрік халықтарының төл тарихын, тілін, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін, дүниетанымын тұтас танып-білу қажеттігіне көз жеткізеді.

− Зерттеу жұмысы барысында қиындық көп болды. Ендігі жерде бұрынғыдай орыс және батыс ғалымдары салған сүрлеумен салпақтай беруге болмайтынын аңғардым. Өз жолымды іздеуім керек болды, – дейді ғалымның өзі сол бір кездерді еске алып. – Сөйтіп, ұзақ ізденіс нәтижесінде өзімнің зерттеу әдістемемді жасадым. Қазір тарих, лингвистика, этнография, археология, дү­ние­­таным ғылымдарының басын қосып, осы заманда пайдаланып жүрген тарихи-типологиялық, диохронды-салыстырмалы, синхронды-салыстырмалы және этнолингвистика мен когнитивтік әдістемелердің өзегіне салып зерттеу жұмыстарын жүргізіп келемін.

Расында, кешенді зерттеу оған бұл салада өзіне дейін ешбір ғалым жетпеген небір тың нәтижелерге қол жеткізуіне жол ашыпты. Айтылғанға айғақ ретінде солардың кейбіреуіне тоқталсақ, мысалы, археологиямен айналысу арқылы Тү­рік қағанаты дәуірінің бұрын тарихқа бел­гісіз болып келген «Езгенті қадаз-балық», «Қатын-балық», «Өтүкен-балық», «Тоғул-балық» тәріздес жеті қаланың орнын анықтайды. Бұдан 1500-3000 жыл бұрын бабаларымыз жазып қалдырған жиырмаға жуық жазу мәтінін ашып, оларды ғылыми айналымға енгізеді. Сонымен бірге, бұған дейін мағынасы табылмай келген, мысалы, «барық» – ғибадатхана; «чыт» (шыт) – іргетас; «қара орын» – мола; «киелі орын» – пантеон және осы секілді ондаған атаулардың дәл баламасын табады. Сол секілді лингвистикалық және этнолингвистикалық зерттеулер арқылы бұ­рын қате оқылып, қате түсіндіріліп келген «оғушы» (бодандар, қарашалар), «аңыр» (мүсін), «төр» (билік, үкімет), «көкү» (қате айту), «қоуып» (көтеріліс), «бұлғақ» (қатер, қатерге ұрыну), «опылайу» (опыра шабуылдау), «егір» (иіру, жинау), «үлүг» (үлес) деген тәріздес жүздеген сөздердің жа­ңа оқылымын жасайды, жазба деректер­ге түс­­пеген деректің тілде сақталып қала­ты­нын дәлелдейді.

Қаржаубайдың осы кешенді зерттеу әдістемесінде тарихтың орны ерекше бай­қа­лады. Үнемі сабақтас ғылымдардың зерт­теу тақырыбына қатысты нәтижелерін са­лыстыра зерделегенде, алдымен тарихи де­ректерге басымдық беріп отырады. Оның бай­ырғы түріктер мен көне қытайлардың та­рихи жазба деректеріне сүйене отырып, Орда-балық қаласының Бірінші Шығыс Түрік қағанаты тұсында салынғанын анықтауы осының бір дәлеліндей. Бұған дейін ғылымда бұл қаланың іргетасы Ұйғыр қағанаты дәуірінде қаланған делініп келген-ді. Сол секілді Қаржаубайға дейін Көк Түріктердің билеуші тайпасының кімдер екені ғылыми тұрғыда нақты анық­тал­маған еді. Көне қытай және байырғы түріктер дәуірінің тарихи деректеріне сараптама жасау нәтижесінде ол Көк Түріктердің билеуші тайпасы қыпшақтың тайпалық одағы екеніне көз жеткізеді. Сондай-ақ, Түрік қағанатының мемлекеттік тілінің де, Орхон мәтіндерінің тілінің де қыпшақ тілі болғанын дәлелдеп, осы та­қырып бойынша диссертация қорғап, фи­ло­ло­гия ғылымдарының докторы атағын ие­ленеді. Осылайша ол өзіне дейінгі «Көк Түріктер ескерткішінің тілі ұйғыр тілі» деген ғылымда орныққан тұжырымды теріске шы­ғарады.

Астанаға келгелі республика баспала­ры­нан жарыққа шығарған «Орхон мұралары» деп аталтын үш томдық Атласы мен 13 монографиясын және екі жүзден астам мақаласының қай-қайсысын оқыған, ғыл­ым­­нан хабары бар кез келген оқушының ғалымның жаңалықтарына өздері-ақ көз жеткізе алады. Сондықтан, мен ондағы жаңалықтардың бәрін тізбелеп жатпай, Қаржаубай ізденісінің бір табысын айтумен шектелгенді жөн көрдім. Ол – не­гізін атақты Бумын қаған мен Істіми (Ысты би) қаған қалаған Бірінші Шығыс Тү­рік қағанатының еліне ел, жеріне жер қо­сып, даң­қын одан әрі аспандатқан әйгілі Бу­мын­ұлы Мұхан қағанның реформасына қатысты жаңалықты дерегі.

Қаржаубай өз еңбегінде Мұхан қа­ған жасаған үш реформаға тоқталады. Олар: дін, салық және жазу реформасы. Біз қол­да бар тарихтан Тәңірге сенген орта­ға­сырлық түріктерінің мерекелі күндері ки­елі тауға барып, ондағы үңгірге кіріп, мі­нәжат ететінін білетінбіз. Қаржаубай өз зерт­теу­лерінің нәтижесінде бұл дәстүрдің тек Мұхан қаған жасаған діни реформаға дейін ғана солай болғанын, ал реформадан кейін діни рәсімдердің бәрі Ұлыстың ұлы перзенттеріне арналып салынған кешендердегі ғибадатханаларда өтетін бол­ғанын анықтайды. Тарихқа белгілі Күл­тегін, Білге қаған, Күли-шор, Тоныкөк (Қаржаубай оқуында «Тұй-ұқық»), Қара Бұғыты, Ышбара-тархан – кешендері осындай ғибадатханалар, Тәңірлік дінге табынушы діндарлардың тәу ететін киелі орындары екенін дәлелдеп, бұған дейінгі бұларды тек «мола», «қорған» деп келген танымды теріске шығарады. Сондай-ақ, өзі тіл маманы болғандықтан болар, Қаржаубай Мұхан қағанның дін реформасымен бірге жазу реформасын да үңіле зерделеп, ерекше мән бере талдайды.

− Мұхан қаған дәуірінен бастап, түрік тілінің заңдылығына сай байырғы түрік бітіг әріптеріне арнап дұрыс жазу ережесі жасалған, – дейді бұл ретте зерттеушінің өзі. – Соның нәтижесінде «и» тілді және «ж» тілді түрік тайпалары бір ғана жазуды қолданып, ұлтты ұйыстыратын билік идеологиясы түзілді. Осы идеологияның ықпалының қуатты болғаны сондай, тегеурінді жаңа түрік этносы қалыптасты. Шығысы Хинган тау жоталарынан бас­талып, батысы Еділ мен Темір-қапыққа дей­інгі, оңтүстігі Тәңіртау мен Памирден басталып, терістігі Лена дариясына дейінгі алып аймақты иеленген, оннан астам диалектіде сөйлейтін Еуразияның жалғыз қожасы түріктер осыдан кейін бір тудың астына жиылып, өз биліктерін үш ғасырға ұластырды.

Талмай талпынып, тынбай ізденіс барысында зор жетістіктерге жеткен ғалым  өзі­нің бастамашылығымен, университет бас­шыларының қолдауымен Астанадағы Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық уни­­верситетінің бас ғима­ра­тында Жазу та­­рихы мұражайын ашты. Бұл Түрік әле­мі­н­­дегі алғашқы және жалғыз мұра­жай еді. Бұл да Қаржаубайдың өз ма­ман­^­­ды­ғы­на адалдығының, бар болмы­сы­мен бе­­­ріл­гендігінің бір белгісі болса керек. Бе­рілгендік дегеннен шығады, оның, тіп­ті жұбайы Жәләймен келісе отырып, өмір­ле­рінің жалғасы, бауырына басқан ба­ла­пан­да­рының есімдерінің өзін көне түр­кілік дәс­түрмен: Елтегін, Жан­тегін, Есіл­­тегін, Толқын-бегім, Бүбу-бе­гім қою­ы­ның өзі де айтқанымыздың шын­дық екенін ай­ғақтап тұрғандай.

Анасы Әлия Әлімжанқызының аманатына адалдық танытқан абзал ұл қандай қиындықтар көрсе де ғылымдағы ізденіс жолынан ауытқыған емес. Ежелгі замандардан жеткен ескі жазулардың мәтіндеріне шұқшия үңіліп, індетте зерттеп келеді.

Біздің кейіпкеріміз сынақтардан сү­рінбей өтіп, бұл күнде «Жетпіс» атты бе­ле­­стің биігіне көтерілді. Ой көзімен өтке­нін шолады. Шүкір, еңбегі жан­ды, есімі елге танылып, атағы шет ел асты. Ол бұл күнде Кемал Ататүрік атын­дағы Түрік тарихы құрымының (ака­де­мия­сының) толық мүшесі, филология ғы­лым­дарының докторы, Түркітану және Алтайтану ғылыми-зерттеу орталығының директоры, «Күлтегін» сый­лы­ғының лауреаты.

Қойшығара САЛҒАРАҰЛЫ