Тәуелсіздік және Алаш

Тәуелсіздік – мыңдаған жылда бір келетін бақ. Еуропаша айтқанда, феномен. Тәуелсіздік – жаңаша көзқарас пен айрықша серпілістің бастауы, арғы замандардан жеткен «мәңгі ел!» мұра­ты­ның жалғасы. Ал Қазақстан азатты­ғы­ның бірегей белгісі – тарих. Бостандық үшін күрескен бодан күн мен азат­тықтың баяндылығы үшін тер төккен бү­гінгі күннің тарихы. Сол тарихтың алау­лы, жарқын кезеңі – Алаш тарихы. Бұлай деу – ақылға да сыйымды, шындыққа да сәйкес. Азат Қазақстан Республикасы – демократиялық, зайырлы, құқық­тық, өркениетті қоғам құруға жұ­мыл­ған және соны кезең-кезеңмен орындап келе жатқан мемлекет. Еліміз дер­бес­тіктің 20 жылдық тари­хын­да жүріп өткен сан ғасырлық жолдың тағылым-сабақтарын біршама парықтады. Өт­ке­німіз түген­делді, бүгініміз байыпталды, ерте­ңіміз айқындалды. Үздіксіз, үзіліссіз алға жыл­жыған тарих көшінде ұлтты – ұлт, елді ел еткен құбылыстар, оқиғалар, тұл­ғалар бағамдалды. Міне, осындай сарабдал көзқарастың нәтижесінде елдік зайырлықтың батыл тәжірибесін бастаған, білім мен ғы­лым­ды, әдебиет пен мәдениетті ұлт қажетіне лайықты пайдалана алған Алаш қозға­лы­сының, Алаш тұлғаларының, жалпы Алаш құбылысының орны ерекше екені белгілі болды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаев былай деп жазады: “Алаш зия­лылары... сол айтулы есімдердің бі­лім­дарлық һәм азаматтық тәлім­де­рін­де кейде көріне бермейтін де арналар бар. Оның бағасын ұрпақтары, бүгінгі қазақ зиялылары беруге тиіс. ...Бұлар – тарих толқынындағы мәдениеті­міз­дің кіндік тұлғалары” (“Тарих тол­қы­нында”. Алматы: Атамұра, 1999). Сондай-ақ 2006 жылы 26 мамырда Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде отандық студенттер қауы­мына арнап оқыған тарихи дәрі­сін­де Елбасымыз: “Ғылымды басқарудың жаңа кезеңіне – ғылыми мекемелерді бас­қарудан ғылыми-зерттеулерді бас­қаруға көшу керек” деп бір тұжырым­дай келіп, тарих тағылымына қатысты ойын: “ХІХ-ХХ ғасырлардың шегінде ұлы Абай үлкен әлемге жол салып, Алашорда алыптарының шоғырын оят­ты. Олар өз кезегінде халықтың өзін-өзі тануын жоғары көтеріп, қа­зақ­тардың мешеулік және тарихи ұмтылу ортасынан көтерілуіне мүм­кіндік берген идеяларды тұжырымдай алды” деп қорытындылаған болатын (“Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына” // Егемен Қазақстан, 27.06.06). Соңғы жиырма жылдың ішінде отан­дық ғылымда Алаш тақырыбы біршама игерілді. Бірсыпыра тұлғалардың жазған еңбектері қайта жарыққа шықты. Осы мәселеге арналған зерттеу кітаптары жарияланды. Дей тұрғанмен, бұл тақы­рып әлде де болса тәуелсіздік талаптары тұрғысынан жан-жақты қарастыруды талап етеді. Мұның бірнеше себебі бар. Ең алдымен маман тапшылығы. Яғни, архивпен, мәтінмен жұмыс істей алатын ға­лымдар әлеуеті азайды. Екінші, қо­ғамда шаң беріп қалған тарихи зерденің салғырттық, бейқамдық үрдісі. Әлбетте, белгілі бір кезең маманын даярлау – жоғары мектеп бағдарлама­сы­нан гөрі ғылыми мектеп бағдарламасына лайық шара. Сондықтан кейінгі жылдар­да­ғы мұра қоры мен мәтін қабаттарын білуге деген немкеттілік, немқұ­рай­лы­лық Алаш тақырыбын зерттеу мәсе­ле­сіне де аз зиянын тигізіп отырған жоқ. Тарихи зердедегі салғырттық – тәуел­сіз мемлекетті аяқтан шідерлейтін құ­былыс. Өйткені, тәуелсіз мемлекет жаңа қоғам құру мақсатында өзінің жү­ріп өткен жолына, яки тарихына принциптік тұрғыда қарау керек. Қатеден – сабақ, дұрыстан үлгі алуға тиіс. Алаш – рәміздік сөз. Алаш – ұлтты ұйыс­тырған ұран. Алаш – қазақ қоғамы тә­жірибесіндегі жаңару мен серпілудің, бі­лім-ғылым мен батыл ізденістің, адал­дық пен тәуекелшілдіктің жарқын беті. Сол себепті Алаш тақырыбын ғылыми тұрғыдан зерделеу – жалпы Қазақстан үшін, елдің тәуелсіздік талаптары үшін әрқашан басымдық (приоритет) болып қалмақ. Сөз жоқ, қай қоғамда болсын халық үшін киелі ұғымдарды қолжаулық еткісі келетіндер болады. Осы арқылы елді адас­тыратын жағдайлар да ұшырасады. Міне, мұндай келеңсіздікке ұрынбау үшін келелі де киелі ұғымдар мен құ­бы­лыстар тиянақты зерттелуі қажет. Бұл тұрғыдан келгенде де, мәселен Қазақ­стан қоғамы үшін Алаш құбылысының байыпты зерделенуі – тәуелсіздік пен қауіпсіздікке тікелей қатысты іс-шара кешені болып табылады. Бүгінгі қоғамның рухани дамуы – сан салалы, сан қырлы құбылыс. Елбасы мен елшіл зиялылар жүйелі айтып жүр­ген мәдени мұра арқылы тәуелсіз елдің тарихи жадын жаңғырту, бекемдеу; қазақ тілін Қазақстан халқын біріктіруші құ­былыс есебінде дамыту; әлемдік жаһан­дану жағдайында ұлттық құндылықтарға жаңа серпін беру секілді мемлекеттік ма­ңызы бар істерге атсалысу – алаш­танудың бағдарын айқындайтын әрі негіздейтін фактор ретінде қаралуы қажет. Алаш идеясы – ХХ ғасыр басындағы қазақтың ұлттық-мемлекеттік идеясы бо­латын. Рухани-мәдени кеңістікте Алаш қозғалысы Қазақстандағы жаңашылдық пен жасампаздықтың, түп негізді сақтай отырып еуропалық бағдарда дамудың көшбасшы бағыты еді. Тарихты білетін, ұлттың бүгінгі ілгерілеуіне жауапкершілікпен қа­рай­тын елшіл аза­мат­тардың бар­ша­­сы «Ал­аш мүдде­сі мен идея­сы­на адалдық – қашан да Қазақ­стан­ның саяси, рухани өр­кендеуі мен өріс­теуінің барометрі бо­лып қал­мақ» деп са­найды. 2008 жылы 26 мау­сым­да Алаш қозға­лы­сына қатысты ҚР Үкіметінің ар­найы қаулысы шықты. Бұл – ұлттың тарих алдындағы қарызы мен парызын анықтаған үлкен дәрежедегі құжат. 2007 жылдан бері (Алаштың 90 жылдығына орай) еліміз­дің орталық қалаларында бір­неше ғылы­ми-тәжірибелік семинарлар, дөңгелек үстелдер, конференциялар өтті. Мұның басында Астана қаласы бол­ғаны елдің абыройын көтерді, рухын асқақтатты. Биыл Батыс Қазақстанда (Жымпиты), Шы­ғыс Қазақстанда (Семей), Астана мен Алматыда Алаштану мен Алашты танытуға байланысты елдік деңгейдегі ғылыми жиындар болды. Отандық бас­пасөзде Алаш тарихы мен тағылымына қатысты мыңдаған мақала­лар, сұхбаттар жарияланды. Ғалымдар мұнымен шектелмей, осы тақырыпты қау­зап, жинақ­тар мен монографиялар әзірледі. Теле-радио құралдары да аянып қалмады. Шетелдік отандастарымыз ар­наулы элек­трондық сайттарының бір бөлігін осы тарихи Алашқа арнап қайта жасақтады. Сонымен қоғамда Алаш ұғымы құн­дылық ретінде орныға бастады. Ол елдік, тұтастық, бірлік, айбарлық деген бір­неше мәнді жинақтайды. Ел ішінде «алаш алаш болып, Алаша хан бол­ған­да», «алты алаш», «алты сан алаш», «алаш мыңы» секілді тұрақты тіркестер ежелден айтылатын. Сондай-ақ «Керегеміз – ағаш, ұранымыз – Алаш» деген на­қыл-ұстаным да бар-тын. Бұдан шыға­тын қорытынды, Алаш – бұрын қазақ ұлтын жинақтайтын және серпілтетін сөз әрі қазақ этнонимінің синонимі болса, бүгін де сол деңгейде ұғынылып-байыпталып отыр. Жалпы, тілдік негізі тұрғысынан келсек, алаштың түбіріндегі «ал» – от, қызыл, арай дегенді білдіретін ежелгі түр­кі сөзі. Мысалы, Алтай, алау, алқы­зыл, албырт, албар, аламан, алөкпе, алаң, алқап, т.б. сөздердің арғы түбі «от» ұғымына (қуат, күш, жігер, шапшаңдық, қызбалық, тегеурін, зор деген мағы­на­да­ғы) барып тіреледі. Отандық зерттеу­ші­лердің Шоқан Уәлиханнан бастап Алаш ұғымын зерделегенін байқаймыз. Шоқан қазақ пен алаш ұғымдарын қатар қоя отырып («Начало народа казахов или алач...»), былай деп жазады: «У киргиз раз­ные роды имеют свою тамгу и уран. Уран у всех киргиз есть алач». Бұдан Алаш­тың – елдік-мемлекеттік рәмізге айналған ұғым екені көрінеді. ХХ ғасыр­дың басында Ә.Бөкейхан бастаған ұлт қайраткерлері Алаш атын партияға да, үкіметке (ұлт кеңесі) де бергенде осы ұстанымды басшылыққа алғаны анық. Азаматтық тарихымыз үшін аса ма­ңызды Алаш қозғалысы кезеңінде Алаш идеясы – қазақтың ұлттық идеясының темірқазығы болды. Зиялылардың Алаш атауын таңдауы да жайдан-жай емес еді. Алаш қозғалысы, біреулер айтып жүргендей тек 1917 жылы пайда болған нәрсе емес. Ол – Ресей империясындағы қазақтың саяси-демократиялық қозғалы­сы­ның жалпы атауы. Ғалымдар арасын­да мұның басталуы туралы қилы пікір бар. Бірі 1902-1903 жылғы хрис­тиан­ды­руға қарсы қозғалыстан, екіншісі 1905 жыл­ғы Қарқаралы петициясынан, үшін­шісі 1917 жылғы ақпан төңкерісінен бас­тау­ды ұсынады. Біздіңше, оның тарихи негізі Ресей отаршылдығының қазақ жеріндегі аса асқынған кезеңінен баста­ла­ды. Мұны кешенді түрде қарау қажет. Ре­сейлік түрлі саяси партияда болған Алаш қайраткерлерінің қызметін де атал­ған қозғалыстан бөлек қарай алмай­мыз. 1917 жылы Алаш партиясының құ­рылуы мен Алаш Орданың жариялануы бұл қозғалысты рәсімдеді. Алаш партиясына келсек, ол – 1917 жылы 21-26 шілдеде Орынборда өткен ІІ жалпықазақ съезінде құрылған қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық партия­сы. Бүгінгі тілмен айтсақ, бағыты «со­циал-либералдық» дегенге келеді. Партия бағдарламасы осы жылы 21 қара­ша­да «Қазақ» газетінде жарияланды. Бағ­дарлама құрылымы «Мемлекет қалпы», «Жергілікті бостандық», «Негізгі құ­қық», «Дін ісі», «Билік һәм сот», «Ел қор­ғау», «Салық», «Жұмысшылар», «Ғы­лым-білім үйрету», «Жер мәселесі» атты 10 бөлімнен тұрады. Мұнда Алаш­тың демократиялық және құқықтық бағыт ұстанатыны анық жазылған. Партия мүшелері ел ісіне, халықаралық бай­ланысқа адалдығын, жауапкершілігін та­нытты. Ұлт қайраткерлері 1930 және 1937 жылы жаппай тұтқындалғанда олар­ға осы партияға кіргені айып ретінде тағылды. Осы ретте Алаш партиясына кірген және «тұтас Түркістан» идеясы арқылы қазақ бостандығы үшін күрескен қайрат­керлердің еңбегін де сырт қалдыруға болмайды. 1917 жылы 27 қарашада Қо­қан қаласында жарияланған Түркістан мұхтарияты (автономиясы) – тарихи Алаш қозғалысының бір құрамдас бөлі­гі. Мұстафа Шоқайдың бір мезгілде Алаш үкіметінің де, Түркістан үкіме­ті­нің де мүшесі болғаны біраз жайды аң­ғарт­са керек. Жалпы Түркістан мұхта­рия­ты (автономиясы) – бүгінгі Қазақстан мақ­танышпен айтуға тиіс ірі тарихи оқиға. Алаш автономиясы – 1917 жылдан кейінгі тарихи құжаттарда, газет-журнал материалдарында қолданылатын саяси атау. Негізі, дәл осы атаумен автономия бірден құрыла салмаған, басты күш саяси аумалы-төкпелі шақта қазақты әр елде қалдырмай біріктіруге жұмылды­рыл­ды. 1917 жылы 13 желтоқсанда Алаш Орда үкіметі жарияланған. Ал Алаш автономиясын жариялау Түркістандағы жағдайға сәйкес кейінге қалдырылған. Өйткені, қазақ қайраткерлері үшін ұлт­тың және жердің тұтастығы аса маңыз­ды фактор болды. Қоқанда жарияланған Түркістан автономиясы немесе Түр­кіс­тан мұхтарияты 1917 жылдың 27 қара­ша­сынан 1918 жылдың 11 ақпанына дейін өмір сүріп, соңында большевик­тер­дің аяусыз күшімен таратылды. Бір қы­зығы, осы автономияның басшылығында жүрген М.Шоқай бір мезгілде Алаш Орданың да мүшесі (министрі) болып сайланды. Бұл саяси-объективті шұғыл қадам еді. Тарихи ІІ жалпықазақ съезін­де (Орынбор, 1917 жыл, 5-13 желтоқсан) осы Алаш автономиясын тездетіп жария­лау-жарияламау мәселесі дауысқа салы­н­ды. Көпшілік (ішінде Ә.Бөкейхан, А.Бай­тұрсынұлы, М.Дулатұлы, Х.Ғаб­бас­ұлы, М.Мақұл, Х.Болғанбай, т.б. бар) жағ­дайға қарап, кейін жариялауды жақ­та­ды. Азшылық (ішінде Х.Досмұ­ха­медұлы, Ж.Досмұхамедұлы, У.Танаш­ұлы, Ғ.Жүндібайұлы, Ғ.Қараш, т.б. бар) тездетіп жарияламасақ, Түркістан авто­но­миясына кірейік десті. М.Шоқай, Ә.Кенесары, А.Шегір қалыс қалды. Нәти­же­сінде Түркістан қазағын қосып алып, автономия жариялауға 1 ай мерзім берілді. Бір ай ішінде қосылу үдерісі жүрмесе де автономия жарияланатын болып шешілді. Осы үшін 1918 жылы 5 қаңтарда шақырылған Сырдария съезіне «бірігу мәселесін қозғау үшін» Б.Құлманұлы, М.Дулатұлы, Т.Құнанбайұлы арнайы жіберілді. Бұл жиында табиғи талас-тар­тыстан кейін Түркістанның оқығандары қосылуға ықылас танытса керек. Бірақ жағдай ауыр еді. Көзделген бір айда қосылу жайы сол күйінде өзгеріссіз қалды. Түркістан автономиясы да амал­сыз жұмысын тоқтатты. Қазақ қайрат­кер­лері автономия жариялау үшін қайта жиналған жоқ. ІІ съездің қаулысы кү­шін­де қалып, енді ресми қағаздарда «Алаш автономиясы» деп жазылатын болды. Тіпті осындай мөр табаны да мұра­ғат­тардағы құжаттарда сақталып қалған. Сонымен, осыдан 94 жыл бұрын, қазақтың ертеңі не болатыны белгісіз сая­си дүрбелеңге толы жылдары, ХІХ-ХХ ғасырлардың түйісінде Еуропада, Ресейде, Шығыс елдерінде университеттер мен титулды медреселерді тәмамдаған, кейбіреуі орта арнаулы білімнен кейін өз бетінше оқып жетілген ұлт зиялылары елді ұйыстыратын жаңа идеяны өмір жүзіне шығарды. Дәл айтсақ, әлемге, жалпақ жұртқа жариялады. Бұл – «күндіз отырмаған, түнде ұйықтамаған» жылдар мен ақыл һәм қалам еңбегінің жемісі еді. Бұл – Алаш идеясы-тын. Ұлт тағдыры сынға түсіп, тағдыр-та­лай дүдәмал боп тұрғанда, «аспаннан аяғы салбырап түскен» балшебектер, яки жетесіздіктің жалауын көтергендер «қа­зақ жұртының тағдыры енді біздің қолда деп кеудесін қаққанда, мір оғындай сөзі бар Міржақып бүй деген:  Кешегі қара күндерде,  Жұлдызсыз, айсыз түндерде,  Жол таба алмай сенделіп,  Адасып Алаш жүргенде,  Бұл күнгі көп көсемдер,  Сұраймын сонда қайда едің?    Ақыл таппай дағдарып,  Жан ашыр таппай сандалып,  Барарын қайда біле алмай,  Жүрген бір күнде сан ғаріп –  Есепсіз көп шешендер,  Жөніңді айтшы, қайда едің? Тәуелсіз Қазақстан өткеннен сабақ ала отырып, осы және басқа да шын тарихтан сыр шертер жолдардың қадіріне жете білу керек. Қара күндер мен түндерде үміт отын жаққан, ел жүрегіне сенім ұялатқан, ұлт һәм өркениет жолында мерт болған Алаш арыстарын исі қазақ, жалпы адамзат ұмытпақ емес. Тәубе! Біздің аталарымыз осындай болған! Алла қаласа, Сұлтанмахмұттың мына өлең жолдары ерен елордада, жаңа өркениеттің табалдырығында жаңаша байыпталып, естіліп жатыр: Мен қазақ, қазақпын деп мақтанамын, Ұранға Алаш деген атты аламын. Сүйгенім – қазақ өмірі, өзім – қазақ, Мен неге қазақтықтан сақтанамын?! Бұл Алаш ұранды қазақ бір халыққа біріккен ағайын-тамырды ұйыстырып, кемді толтыруға, азды көбейтуге жұмыл­ған мына заманда «көп қараса, жоқ табылатынына» имандай сенеді. Дихан ҚАМЗАБЕКҰЛЫ, Л.Н.Гумилев атындағы  Еуразия ұлттық университетінің  проректоры, филология ғылымдарының  докторы, профессор.