Бүгінде елімізде хиджаб киген қыз-келіншектер көбейе түсуде. Хиджаб, оны жақтаушылар айтып жүргендей, күнделікті тұрмыста кеңінен пайдаланылып келе жатқан орамал болса, онда кімнің шаруасы бар?! Мәселе оның күнделікті, дәстүрлі орамал болмауында. Сондықтан да, хиджаб кию саяси-әлеуметтік мәселеге айналып отыр.
Жуырда студенттермен хиджаб туралы көптеген кездесулер өткіздік. Мыңнан астам жас қамтылды. Сонда әр кездесуде 10-20 хиджаб киген студент қыздар отырды. Олар сұрақтарды өте көп қойды. Жоо-ларда және мектепте хиджаб киюдің заңды екендігін барынша дәлелдеуге тырысты. «Сізге хиджаб қажет пе, университеттегі оқу қажет пе?» деген сауалға қыздар «хиджаб қажет» деп ойланбастан нақты жауап қайтарды.
Облыстың аудандарында, облыс орталығында «қызым хиджаб» кимесе мектепке жібермейміз дейтін ата-аналар баршылық. Астанада екі жігіттің студент қыздарын хиджабпен жоо-ға кіргізбеуге қарсы аштық та жариялағаны белгілі. Хиджаб киген қыздар да өз құқықтары үшін күресуге даяр екендігін байқатып отыр. Осының бәрінің қоғамды жікке бөлетін әрекеттер екені анық.
Енді хиджабпен мемлекеттік оқу орындарында еркін жүрудің құқықтық және тарихи жағдайларына тоқтала кетейік. Заңдарымызда не айтылған? Ел Конституциясының 1-бабының 1-тармағында мемлекеттің «зайырлы» сипаты, 2-тармағында «қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық» түбегейлі принципі екендігі бекітілген. 5-баптың 3-тармағы «діни» араздықты қоздыратын қоғамдық бірлестік құруға тыйым салса, 5-тармағы «шетелдік діни бірлестіктердің қызметіне» арналған. 14- баптың 2-тармағында «дінге көзқарасына, нанымына» қарай кемсітуге болмайды деп көрсетілген. 19-бап бойынша әркім «қай дінге жататынын өзі анықтайды». 22-бап толығымен дінге арналған. Онда «Ар-ождан бостандығы құқығы» және «Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс», делінген 34-баптың 1-тармағында әркім «Конституцияны және заңдарды сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті» деп жазылған. «Діни негіздегі партияларға жол берілмейді (5-б.,4-т.). 39-баптың 3-тармағына сәйкес ар-ождан бостандығы «ешбір жағдайда шектелмеуге тиіс».
Ата Заңымыздың тек дінге қатысты нормаларын түгелдей бекерге келтіріп отырған жоқпыз. Конституцияның бұл нормаларының «ең жоғары заң күші бар және олар бүкіл республика аумағында тікелей қолданылады».
Енді Конституцияның осы баптарына түсінік беріп көрейік. Мемлекеттің зайырлығы ұғымы нені білдіретініне тоқталайық.
Біріншіден, діннің мемлекеттен немесе мемлекеттік саясаттан бөлек екенін білдіреді. Осыған орай діни ұйымдар сайлауға қатыса алмайды. Діни орындарда сайлауалды үгіт жүргізуге жол берілмейді. Діни қызметкер өкілді органның депутаты болып тіркеле алмайды және сайлауалды үгітке қатыса алмайды. Діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және қаржыландырылмайды. Мемлекет діни бірлестік қызметіне тән заңдар бұзылғанда ғана араласады.
Екіншіден, зайырлы мемлекет ар-ождан бостандығын білдіреді. Бұл дегеніміз, әркімнің дінді өзі таңдайтынын, діни рәсімдерді ұстау немесе ұстамауды өзі таңдайтынын мегзейді.
Үшіншіден, «Білім беру мен тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесі діни бірлестіктерден бөлінген және зайырлы сипатта болады». («Діни сенім-наным және діни бірлестіктер туралы» Заң, 5-бап. Бұдан былай ДС ДБТ). Мемлекеттік оқу орындарында діни пәндер оқытылмайды. Мемлекеттік білім беру мен тәрбиелеудің діни бірлестіктерден бөлінгені «Білім туралы» Заңда да бекітілген.
Енді осы нормалардың хиджаб киюге қатысы қандай деген сұраққа келелік. Хиджаб – діни сенімнен туындайтын киім үлгісі. Оны әрбір хиджаб киюші қыз-келіншек айтады. Діни киім болғандықтан, хиджабтың зайырлы сипаты жоқ. Оның үстіне хиджаб алыстан менмұндалап, иесінің діни өзгешелігін көрсетіп тұрады. Хиджабтың діни киім екендігін кез келген адам, тіптен балалар да бірден айырады.
Хиджаб оны киюшінің басын, шашын, мойнын, құлағын, кейде бетінің жартысына дейін тұмшалап орап тұрады. Хиджабты көбіне ілмекпен бекітіп қояды. Оны әйел баласы шымқай қара немесе сұрқай бір түсті етіп, ұзындығын тобығына, жеңін алақанына түсіріп киеді. Бұл киімдердің қазақтың дәстүрлі киіміне ешбір ұқсастығы немесе қатысы жоқ. Керісінше, хиджабтың араб-парсылардың ұлттық дәстүрлі киіміне қатыстылығы бірден білініп тұрады. Хиджаб киген қыздар бір студенттік топта біреу, кейде екеу болуы мүмкін. Олар басқа қыздардан оқшауланып жүреді. Сақал қойып, қысқа балақты шалбар киген жігіттермен ғана сөздері жарасады.
Хиджаб киген қыздар мұсылманға, соның ішінде қазақ қыздарына тән ибалық пен мәдениетті мойындай бермейді. Олардың ибалығы мен мәдениеті бөлектеу. Керек десеңіз, олар зиярат жасау, аруақтарға құран оқу, жеті нан пісіру, келіннің бетін ашу сияқты ұлттық дәстүрлерді Ислам дініне қарсы санайды. Қазіргі кезде Ислам дініндегі осындай ағымдар елімізде баршылық.
Енді хиджаб киген қыздардың мемлекеттік оқу орындарында еркін жүріп-тұру мәселесіне оралайық. Конституция және заңдар бойынша мемлекеттік білім және тәрбие беру мекемелері діннен бөлінгендіктен, оқу-тәрбие жұмыстары тек зайырлы сипатта жүруі тиіс. Хиджаб діни киім болғандықтан, оны киген қыздарды мемлекеттік білім беру орындарына кіргізу заңды сақтау емес, керісінше, бұзу болып табылады. Бұл жерде хиджаб киген қыздарды мемлекеттік білім беру мекемесіне кіргізбеу олардың құқығын бұзу емес, керісінше, Конституцияны және заңдарды сақтау болып табылады. Бұл талапты хиджаб киген қыздар жақсы түсініп қана қоймай, оны сақтауы және құрметтеуі тиіс. Ал мемлекеттік емес оқу орындары болса, хиджаб кию немесе кимеу мәселесін, сондай-ақ діни пәндерді оқытуды өздері шешеді (ДС ДБТ, 5-бап).
Айталық, мемлекеттік білім беру мекемесінде хиджаб киюге рұқсат берілді дейік. Онда елімізде тіркелген 45 діни конфессия өкілдері әрқайсысы өз киімімен келуі әбден мүмкін. Сондықтан заң бәрінен жоғары тұруы тиіс.
Енді хиджаб киюдің еліміздегі тарихи жағдайына келейік. Қазақстан тарихында Ислам діні үш рет мемлекеттік дін ретінде бекітілді. Бірінші рет Қарахан мемлекетінде (Х-ХІІІ ғасырлардың басы), Моғолстанда (1347-1533 жж.) және Алтын Ордада 1312 жылдан соң. Ислам осы мемлекеттердің ресми діні болып, басқа діндерден жоғары тұрды. Сол кезеңдерде Ислам діні мемлекеттік болғанымен, әйелдерге хиджаб киюді міндеттемеді. Тіптен Ислам дінінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан, Исламның 70 мың әулие-әмбиелеріне ескерткіш орнатқан Әмір Темір де (1336-1405 жж.) хиджаб киюге жол бермеді. Себебі, олардың бәрі де хиджабтың араб-парсылық сипатын жақсы білді. М.-Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты үлкен еңбегінде де хиджаб туралы ештеңе жоқ.
Ислам дінін қабылдағаннан бергі қазақ тарихындағы деректемелерде, суреттерде, тарихи әдебиеттерде, өнер туындыларында, эпостық жырларда, археологиялық қазбаларда хиджаб киген қыз бейнесі кездеспейді. Сонда хиджабтың қазақ ұлтына тарихи, дәстүрлік, діни киім ретінде ешқандай қатысы жоқ.
Тарихи, дәстүрлі-ұлттық тұрғыдан да қазақ қыздары мен әйелдері ашық-шашық жүрмеген, есесіне эстетикалық тұрғыдан өте жарасымды ұлттық киімдер киген, бірақ бетін ешқашан тұмшаламаған. Әрине, қазіргі интеграция мен урбанизация заманында әйелдердің киімдері өзгерді. Діни киімдер де, ұлттық киімдер де екінші қатарға ысырылды. Бүкіл әлем халықтары ұқсас киімдер киюге көшті. Әйелдердің діни дәстүрлі киім киюі тек таза Ислам мемлекеттерінде сақталып қалды.
Әлем әйелдері мен қыздарының бір бөлігі сән қуып, жартылай жалаңаш киімге көшті. Оларға қарсы екінші бөлігі діни хиджаб, никаб киюге бет бұрды. Осы тұрғыдан хиджаб кию жартылай жалаңаш киім киюшілерге табиғи қарсылық ретінде пайда болып отырған сыңайлы. Оның үстіне хиджаб діни сипатты білдіреді. Шынында, хиджаб араб-парсы әлемінің тарихи, ұлттық және мәдени үлгісі екені белгілі.
Осыдан келіп хиджаб кимеген немесе зайырлы киінген қазақ қыздары мұсылман емес пе, болмаса жартылай мұсылман ба деген сұрақ туындайды. Бірақ олар өздерін толық мұсылман санайды. Мұсылман әйел болу үшін тұмшаланып хиджаб кию шариғат бойынша шарт емес. Хиджабтан өзге киіммен де намазға жығылуға болатыны белгілі.
Хиджаб, никаб, паранжа кию әлемдік сипат алуда. Францияда паранжа, никаб киюге толық тыйым салынып, ол заңмен жазаланатын болды. Түркия, Әзербайжан, Тәжікстан тағы басқа елдерде хиджабпен мемлекеттік оқу орындарына кіргізбейді. Кейбір елдерде әйелдер хиджаб киюді талап етіп, митингтер мен шерулерге шығуда. Мұндай жағдай Қазақстанда да қылаң беріп қалды. Бұл секілді әрекеттер қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты бұзуға, дінаралық және дінішілік бірлікті ыдыратуға бағытталатыны айдан анық. Міне, хиджаб киюді талап етудің соңы неге апарып соғуы мүмкін екендігін осыдан-ақ пайымдауға болады.
Біздің айтарымыз – мемлекеттік оқу орындарында хиджаб киюге тыйым салатын арнайы заң қабылдаудың ешқандай қажеті жоқ. Мұндай талаптың қазіргі заңнамада бар екендігін жоғарыда айттық. Мәселе оларды қолданудың жолдары мен әдістерін анықтап беруде ғана.
Ғаппар МАЙМАҚОВ, тарих ғылымдарының кандидаты, Оңтүстік Қазақстан
облысы әкімі жанындағы діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі кеңестің мүшесі.
Шымкент.
Жуырда студенттермен хиджаб туралы көптеген кездесулер өткіздік. Мыңнан астам жас қамтылды. Сонда әр кездесуде 10-20 хиджаб киген студент қыздар отырды. Олар сұрақтарды өте көп қойды. Жоо-ларда және мектепте хиджаб киюдің заңды екендігін барынша дәлелдеуге тырысты. «Сізге хиджаб қажет пе, университеттегі оқу қажет пе?» деген сауалға қыздар «хиджаб қажет» деп ойланбастан нақты жауап қайтарды.
Облыстың аудандарында, облыс орталығында «қызым хиджаб» кимесе мектепке жібермейміз дейтін ата-аналар баршылық. Астанада екі жігіттің студент қыздарын хиджабпен жоо-ға кіргізбеуге қарсы аштық та жариялағаны белгілі. Хиджаб киген қыздар да өз құқықтары үшін күресуге даяр екендігін байқатып отыр. Осының бәрінің қоғамды жікке бөлетін әрекеттер екені анық.
Енді хиджабпен мемлекеттік оқу орындарында еркін жүрудің құқықтық және тарихи жағдайларына тоқтала кетейік. Заңдарымызда не айтылған? Ел Конституциясының 1-бабының 1-тармағында мемлекеттің «зайырлы» сипаты, 2-тармағында «қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық» түбегейлі принципі екендігі бекітілген. 5-баптың 3-тармағы «діни» араздықты қоздыратын қоғамдық бірлестік құруға тыйым салса, 5-тармағы «шетелдік діни бірлестіктердің қызметіне» арналған. 14- баптың 2-тармағында «дінге көзқарасына, нанымына» қарай кемсітуге болмайды деп көрсетілген. 19-бап бойынша әркім «қай дінге жататынын өзі анықтайды». 22-бап толығымен дінге арналған. Онда «Ар-ождан бостандығы құқығы» және «Ар-ождан бостандығы құқығын жүзеге асыру жалпы адамдық және азаматтық құқықтар мен мемлекет алдындағы міндеттерге байланысты болмауға немесе оларды шектемеуге тиіс», делінген 34-баптың 1-тармағында әркім «Конституцияны және заңдарды сақтауға, басқа адамдардың құқықтарын, бостандықтарын, абыройы мен қадір-қасиетін құрметтеуге міндетті» деп жазылған. «Діни негіздегі партияларға жол берілмейді (5-б.,4-т.). 39-баптың 3-тармағына сәйкес ар-ождан бостандығы «ешбір жағдайда шектелмеуге тиіс».
Ата Заңымыздың тек дінге қатысты нормаларын түгелдей бекерге келтіріп отырған жоқпыз. Конституцияның бұл нормаларының «ең жоғары заң күші бар және олар бүкіл республика аумағында тікелей қолданылады».
Енді Конституцияның осы баптарына түсінік беріп көрейік. Мемлекеттің зайырлығы ұғымы нені білдіретініне тоқталайық.
Біріншіден, діннің мемлекеттен немесе мемлекеттік саясаттан бөлек екенін білдіреді. Осыған орай діни ұйымдар сайлауға қатыса алмайды. Діни орындарда сайлауалды үгіт жүргізуге жол берілмейді. Діни қызметкер өкілді органның депутаты болып тіркеле алмайды және сайлауалды үгітке қатыса алмайды. Діни бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және қаржыландырылмайды. Мемлекет діни бірлестік қызметіне тән заңдар бұзылғанда ғана араласады.
Екіншіден, зайырлы мемлекет ар-ождан бостандығын білдіреді. Бұл дегеніміз, әркімнің дінді өзі таңдайтынын, діни рәсімдерді ұстау немесе ұстамауды өзі таңдайтынын мегзейді.
Үшіншіден, «Білім беру мен тәрбиелеудің мемлекеттік жүйесі діни бірлестіктерден бөлінген және зайырлы сипатта болады». («Діни сенім-наным және діни бірлестіктер туралы» Заң, 5-бап. Бұдан былай ДС ДБТ). Мемлекеттік оқу орындарында діни пәндер оқытылмайды. Мемлекеттік білім беру мен тәрбиелеудің діни бірлестіктерден бөлінгені «Білім туралы» Заңда да бекітілген.
Енді осы нормалардың хиджаб киюге қатысы қандай деген сұраққа келелік. Хиджаб – діни сенімнен туындайтын киім үлгісі. Оны әрбір хиджаб киюші қыз-келіншек айтады. Діни киім болғандықтан, хиджабтың зайырлы сипаты жоқ. Оның үстіне хиджаб алыстан менмұндалап, иесінің діни өзгешелігін көрсетіп тұрады. Хиджабтың діни киім екендігін кез келген адам, тіптен балалар да бірден айырады.
Хиджаб оны киюшінің басын, шашын, мойнын, құлағын, кейде бетінің жартысына дейін тұмшалап орап тұрады. Хиджабты көбіне ілмекпен бекітіп қояды. Оны әйел баласы шымқай қара немесе сұрқай бір түсті етіп, ұзындығын тобығына, жеңін алақанына түсіріп киеді. Бұл киімдердің қазақтың дәстүрлі киіміне ешбір ұқсастығы немесе қатысы жоқ. Керісінше, хиджабтың араб-парсылардың ұлттық дәстүрлі киіміне қатыстылығы бірден білініп тұрады. Хиджаб киген қыздар бір студенттік топта біреу, кейде екеу болуы мүмкін. Олар басқа қыздардан оқшауланып жүреді. Сақал қойып, қысқа балақты шалбар киген жігіттермен ғана сөздері жарасады.
Хиджаб киген қыздар мұсылманға, соның ішінде қазақ қыздарына тән ибалық пен мәдениетті мойындай бермейді. Олардың ибалығы мен мәдениеті бөлектеу. Керек десеңіз, олар зиярат жасау, аруақтарға құран оқу, жеті нан пісіру, келіннің бетін ашу сияқты ұлттық дәстүрлерді Ислам дініне қарсы санайды. Қазіргі кезде Ислам дініндегі осындай ағымдар елімізде баршылық.
Енді хиджаб киген қыздардың мемлекеттік оқу орындарында еркін жүріп-тұру мәселесіне оралайық. Конституция және заңдар бойынша мемлекеттік білім және тәрбие беру мекемелері діннен бөлінгендіктен, оқу-тәрбие жұмыстары тек зайырлы сипатта жүруі тиіс. Хиджаб діни киім болғандықтан, оны киген қыздарды мемлекеттік білім беру орындарына кіргізу заңды сақтау емес, керісінше, бұзу болып табылады. Бұл жерде хиджаб киген қыздарды мемлекеттік білім беру мекемесіне кіргізбеу олардың құқығын бұзу емес, керісінше, Конституцияны және заңдарды сақтау болып табылады. Бұл талапты хиджаб киген қыздар жақсы түсініп қана қоймай, оны сақтауы және құрметтеуі тиіс. Ал мемлекеттік емес оқу орындары болса, хиджаб кию немесе кимеу мәселесін, сондай-ақ діни пәндерді оқытуды өздері шешеді (ДС ДБТ, 5-бап).
Айталық, мемлекеттік білім беру мекемесінде хиджаб киюге рұқсат берілді дейік. Онда елімізде тіркелген 45 діни конфессия өкілдері әрқайсысы өз киімімен келуі әбден мүмкін. Сондықтан заң бәрінен жоғары тұруы тиіс.
Енді хиджаб киюдің еліміздегі тарихи жағдайына келейік. Қазақстан тарихында Ислам діні үш рет мемлекеттік дін ретінде бекітілді. Бірінші рет Қарахан мемлекетінде (Х-ХІІІ ғасырлардың басы), Моғолстанда (1347-1533 жж.) және Алтын Ордада 1312 жылдан соң. Ислам осы мемлекеттердің ресми діні болып, басқа діндерден жоғары тұрды. Сол кезеңдерде Ислам діні мемлекеттік болғанымен, әйелдерге хиджаб киюді міндеттемеді. Тіптен Ислам дінінің дамуына өлшеусіз үлес қосқан, Исламның 70 мың әулие-әмбиелеріне ескерткіш орнатқан Әмір Темір де (1336-1405 жж.) хиджаб киюге жол бермеді. Себебі, олардың бәрі де хиджабтың араб-парсылық сипатын жақсы білді. М.-Х.Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты үлкен еңбегінде де хиджаб туралы ештеңе жоқ.
Ислам дінін қабылдағаннан бергі қазақ тарихындағы деректемелерде, суреттерде, тарихи әдебиеттерде, өнер туындыларында, эпостық жырларда, археологиялық қазбаларда хиджаб киген қыз бейнесі кездеспейді. Сонда хиджабтың қазақ ұлтына тарихи, дәстүрлік, діни киім ретінде ешқандай қатысы жоқ.
Тарихи, дәстүрлі-ұлттық тұрғыдан да қазақ қыздары мен әйелдері ашық-шашық жүрмеген, есесіне эстетикалық тұрғыдан өте жарасымды ұлттық киімдер киген, бірақ бетін ешқашан тұмшаламаған. Әрине, қазіргі интеграция мен урбанизация заманында әйелдердің киімдері өзгерді. Діни киімдер де, ұлттық киімдер де екінші қатарға ысырылды. Бүкіл әлем халықтары ұқсас киімдер киюге көшті. Әйелдердің діни дәстүрлі киім киюі тек таза Ислам мемлекеттерінде сақталып қалды.
Әлем әйелдері мен қыздарының бір бөлігі сән қуып, жартылай жалаңаш киімге көшті. Оларға қарсы екінші бөлігі діни хиджаб, никаб киюге бет бұрды. Осы тұрғыдан хиджаб кию жартылай жалаңаш киім киюшілерге табиғи қарсылық ретінде пайда болып отырған сыңайлы. Оның үстіне хиджаб діни сипатты білдіреді. Шынында, хиджаб араб-парсы әлемінің тарихи, ұлттық және мәдени үлгісі екені белгілі.
Осыдан келіп хиджаб кимеген немесе зайырлы киінген қазақ қыздары мұсылман емес пе, болмаса жартылай мұсылман ба деген сұрақ туындайды. Бірақ олар өздерін толық мұсылман санайды. Мұсылман әйел болу үшін тұмшаланып хиджаб кию шариғат бойынша шарт емес. Хиджабтан өзге киіммен де намазға жығылуға болатыны белгілі.
Хиджаб, никаб, паранжа кию әлемдік сипат алуда. Францияда паранжа, никаб киюге толық тыйым салынып, ол заңмен жазаланатын болды. Түркия, Әзербайжан, Тәжікстан тағы басқа елдерде хиджабпен мемлекеттік оқу орындарына кіргізбейді. Кейбір елдерде әйелдер хиджаб киюді талап етіп, митингтер мен шерулерге шығуда. Мұндай жағдай Қазақстанда да қылаң беріп қалды. Бұл секілді әрекеттер қоғамдық келісім мен саяси тұрақтылықты бұзуға, дінаралық және дінішілік бірлікті ыдыратуға бағытталатыны айдан анық. Міне, хиджаб киюді талап етудің соңы неге апарып соғуы мүмкін екендігін осыдан-ақ пайымдауға болады.
Біздің айтарымыз – мемлекеттік оқу орындарында хиджаб киюге тыйым салатын арнайы заң қабылдаудың ешқандай қажеті жоқ. Мұндай талаптың қазіргі заңнамада бар екендігін жоғарыда айттық. Мәселе оларды қолданудың жолдары мен әдістерін анықтап беруде ғана.
Ғаппар МАЙМАҚОВ, тарих ғылымдарының кандидаты, Оңтүстік Қазақстан
облысы әкімі жанындағы діни бірлестіктермен байланыстар жөніндегі кеңестің мүшесі.
Шымкент.
