Қолбасшы

– Балалық шақтан бастайық дейсіз бе, – деп бастады Абай әңгімесін. Бәрі күні кешегідей көз алдымда. Ауылда өстім. Николаевка, өзіміз Көбеш дейміз ғой, қазақ-орысы аралас үлкен елді мекен еді. Дәл іргеде сылаңдап ерке Есіл ағып жататын.қазірде де солай ғой. Жаз туса таңертең­нен кешке дейін көк майсаның үстінде асыр салып, судан шықпаймыз. Атам мен әжем соңымда жүреді. Адам боп ержеткенін, бәрі-бәрі сол кісілердің арқасы ғой... Ол ойланып қалды. Дәл осы сәтте кірпігіне мұң ілінгендей... Тағдырдың жазуы солай болған шығар, әкенің де, шешенің де мейіріміне бөлену бақыты бұған бұйыр­мап­ты. Бірақ жетім қозының күнін кешкен жоқ, атасы мен әжесі қолында барын Абайының аузына тосып, ешкімнен кем қылмай алақанына салып өсірді. «Қазақта Абай деген ел мақтанышына айналған ұлы ақын болған. Сен де өсесің, атыңа сай үлкен азамат боласың. Ол үшін көп оқуың керек, қазір дүниенің бәрі білімде», дейтін атасы. Әттең, дүние-ай, бұл мектеп табал­дырығын аттаған жылы қария қайтыс болып кетті. Ауыл арасында өте сыйлы, діндар адам еді. Ептеп домбыра шертетін. Ол кезде Қызылжар өңірінде Баян, Ленин сияқты жақсы білім беретін үш-төрт-ақ қазақ мектебі болатын. Есімі об­лыс­тан да тысқары жерлерге жақсы мәлім Ленин орденді ұстаз Асқар Игібаев басқарған біздің Николаевка орта мекте­бінің атағы дүркіреп тұрды. Мұғалім­дердің бәрі де сайдың тасындай іріктелген өз ісінің нағыз шеберлері еді... Уақытта тоқтау жоқ, мектеп қабырға­сын­дағы күндер зымырап өте шықты. Балалық шақпен қоштасатын сәт те алыс емес. Абай кәдімгідей қиналып жүр. Бола­шаққа өздерінше жоспар құрып жүрген құрбы-құрдастарынан қалмай оқуға бар­ғы­сы келеді. Апасын да (ол әжесін осылай атап кеткен) қимайды. Осындай күндердің бірінде  апасы Абайға қаймақ құйған қою шайды ұсынып жатып, тосыннан сұрақ қойды. «Жұрттың балаларының бәрі оқуға бармақ болып жатқан көрінеді. Сенің не ойың бар?» Ол көп ойланған жоқ, жауабы дайын еді. «Әскери қызметкер болғым келеді», деді. Бұл жауап өмірінде шалғай­дағы ауылдан ешқайда ұзап шықпаған қазақтың кемпірін шошытуы керек еді. «Қарағым-ау, бұл не сөзің, жұрттың бала­сы сияқты осы ауылға қажет оқудың біріне бармайсың ба, агроном бол, тіпті мұғалім, дәрігер кімнен кем?!.» деп әжесі азар да безер болатын шығар деп ойлаған. Бірақ ол кісі  немересінің қалауына бірден құлай кетпегенмен, мұны қинаған жоқ. Ойланған күйі отырып қалды. Шыны сол, әжесі ешқайда бармай­сың, оқу осында да бар, қасымда боласың, жұмыс істе, көмектес десе, айтқанынан шыға алмас еді. Өйткені, оған бұл кісіден жақын, қымбат жан жоқ. Он бес жасқа толғанша туған анам деп келген, апа деп кеткен. Кейін бәрін, мұның анасы Дари­ханың көрші ауылда тұратынын, өз отбасы бар екенін, төрт айында атасы өлердегі сөзін айтып алып қалғанын, анасының алғашында емшектегі баланы қалай тастап кетемін деп қиналғанын, бере алмаймын дегенін, тек атасының теріс батасынан ғана қаймығып айтқанға көнгенін, шалы­ның ақ тілегі келінінің бағын ашып, он баланың анасы болып отырғанын, сөйтіп жөргектегі сәбиді бауырына салып емізгенін, елуден асқан шағында емшегінен сүт шыққанын, әжесі тәптіштеп айтып берген. «Анаңды да ұмытпа, оның еш кінәсі жоқ», деген. Осылай деген әжесі бұл оқу бітірген соң алыс жолға ақ батасын беріп шығарып салған. Содан Абай Ташкенттен бір-ақ шықты. Осындағы  әскери училищеге Сол­түстік Қазақстан облысынан құжат тап­сырған 14 баланың 4-еуінің ғана, ара­ларында Абай да бар, жолы болды. Оның арғы жағы белгілі ғой, әскери тәртіп, күні-түні жаттығу, бастық көп, дамыл жоқ... Екінші курста оқып жүргенде Алматыда әскери училище ашылып, Абай сонда ауысты. Оқуын тәмамдағаннан кейін училище қабырғасында өзін тек жақсы қырынан ғана танытқан жас офицерді қызметке орналастыру мәселесі тез шешілді. Ол  курсанттар взводын басқаратын болды. Рота, батальонға жетекшілік етті. Сөйтіп, кеңес заманының кезінде-ақ көзге түсіп «Жауынгерлік ерлігі үшін» медалімен наградталды. Бұл көп жағдайда әске­ри ұрыстарға қатысып, ерлік көр­сет­кендерге ғана берілетін марапат еді. Кешікпей оның өңіріне орден де қадалды. Оны сол кездегі Кеңес Одағының Қорғаныс министрі        А.­Греч­­коның қолы­нан алды. Ойламаған жерден одақ ыдырап, туған еліміз тәуелсіздігін жария еткен кезде Абай Тасболатов Мемлекеттік қорғаныс комите­тінің бөлім бастығы болып істейтін. Бір күні оны Мемлекеттік қорғаныс комитетінің бастығы, генерал-лейтенант Сағадат Нұрма­ғам­бетов шақырып алып, Алматыдағы жоғары жалпы әскери коман­далық училище­сінің  бастығы қызметіне ұсынбақ ойы бар екенін айтты. Бұл Абай үшін күтпеген ұсыныс еді. Сондықтан ол жүрексінетінін жасырмай, орынбасар болсам қайтеді деген ойдың ұшығын шығар­ған. Бірақ генерал оның бұл уәжін қабыл­дай алмайтынын кесіп айтты. «Тәуел­сіз ел болдық, жедел шешетін мәселелер көп. Ендігі жерде тізгін өздерің  сияқты ел азаматтарының қолында болуы керек», деген ол. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін 1991 жылдың қазан айында Мемлекеттік қорғаныс комитетінің төрағасы, ал келесі жылдың мамыр айында Елбасының Жар­лы­ғымен еліміздің Қорғаныс министрі болып тағайындалған генерал-полковник, кейін армия генералы болған Сағадат Нұр­ма­ғамбетов әскерилер арасында өте беделді адам-тын. Ұлы Отан соғысына қатысып, жиырма жасында  Кеңес Одағы­ның Батыры атағын алған, от пен оқтың арасында шыңдалған, соғыстан кейін жа­уынгерлік жолын кеңестік жүйенің қор­ғаныс саласында жалғастырып, Орта Азия әскери округі қолбасшысының орын­басары, Оңтүстік әскерлер тобы қолбас­шысының бірінші орынбасары дәрежесіне көтерілген айтулы тұлғаның ел қалқаны – Қарулы Күш­тердің тағдыры, болашағы шешіліп жатқан аумалы-төкпелі күндері М.Алтынбаев,     Б.Ер­­­­таев, Ә.Жарболов, У.Еламанов сынды майталмандармен бірге А.Тасболатовқа да сенім артуы кездейсоқтық емес еді. Бұл кезде ол да әскери қызметтің қыры мен сырына әбден қаныққан білікті де білімді коман­дирлердің бірі болатын. Ол өзіне тапсырылған қызметтің жауапкершілігін бір сәтке де есінен шығарған жоқ, бар күш-жігерін, білімін сол сенім үдесінен көрінуге жұмсады. Осы қызметті он жыл абыроймен атқарған кейіпкеріміз 2002 жылдың қаңтар айында Елбасының Жарлы­ғымен  Қазақстан Республикасы Қор­ға­ныс министрінің орынбасары болып тағайындал­ды. Тура төрт жылдан соң Президент оған республикалық ұланның тізгінін ұстатты. Тәуелсіз Қазақстанның қорғаныс және қауіпсіздік саласындағы айрықша құрылым – «Ұланды» Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың төл перзенті десе де болады. Ол Елбасының ұсынысымен, тікелей қатысуымен құрылды. «Нұрсұлтан Әбішұлы ұландықтармен жиі кездесіп, құрылымның даму барысын, жауынгерлік әзірлігін, техникалық және тылдық қамта­масыз етілуін, жарақталу деңгейін, әскери­лер отбасы­ларын әлеуметтік жеңілдіктермен қамту мәселелерін үнемі бақылап отырады. Ұлан­дық жауынгерлер мемлекет қамқорлы­ғына бөленген. Соған сай алғашқы жауын­герлік қызмет күндерінен бастап-ақ Ұланның әскери қызметшілері құрылымның жоғары мәртебесіне сай болуға, Президент – Жоғарғы Бас қолбасшы қойған маңызды тапсырмаларды сапалы орындауға тырысып келеді», – дейді Абай Тасболатов. Республикалық ұлан құрылғаннан бергі уақыт ішінде оның қатарында он мыңнан астам сарбаз әскери даярлықтан өтіпті. Олардың көпшілігі қазірде еліміздің түрлі күш құрылымдарында өз қызметтерін абыроймен атқарып жүр. Ұлан сарбаздары негізгі жауынгерлік міндеттерін мінсіз атқара жүріп, қоғам өміріне де белсене араласады. Олардың өнеріне, спорттағы жетістіктеріне отандастарымыз ғана емес, шетелдіктер де тәнті. Мысалы, 1996 жылы екі жүзден астам жауынгерлерден тұратын үлкен топ Малайзияға барып, ол елдің бірнеше қаласында әскери өнер үлгілерін көрсетті. Сондай-ақ, Ұланның Құрмет қарауылы Мәскеудегі Қызыл алаңда өтетін «Спасск мұнарасы» халықаралық әскери-музыкалық фестиваліне бірнеше рет қаты­сып, шеру жасау, қаруды меңгеру шеберлігімен таңғалдырды. Республикалық ұлан құрамындағы Президент оркестрі де мемле­кет­тің айбынын асырып, сән-салтанатын паш еткен үлкен өнер ұжымы. Құрылуы мен қалыптасуына белгілі тұлғалар үлес қосқан оркестрде қазір де дарынды өнерпаздар тобы еңбектенуде. Барлық жанрлардың, түрлі ұлттар мен ұлыстардың музыка үлгілерін жоғары сапада орындайтын ұжым әлемдік сахналарда Қазақстан атынан өнер көрсетіп жүр. Осылай бүгінгі таңда өзі басқарып отыр­ған құрылым жайлы мақтанышпен сөз сабақтаған Абай Бөлекбайұлы  біздің бар табыстарымыз өз бастауын Қазақстанның тұңғыш Президенті, Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жүргізіп отырған сындарлы саясаттан алатынын баса айтқан. «Халық оған өз тағдырын, өз болашағы мен ұрпақтар болашағын сеніп тапсырды. Нұрсұл­тан Әбішұлы елдің дамуы мен гүлденуіне теңдессіз күш салды. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жыл ішінде Қазақ­стан саясат пен экономикада ауқымды жетістіктерге жетіп, әлемнің ірі державалары пікіріне құлақ асып, ұсынысын мақұл­дайтын беделді мемлекетке айналды», – дейді кейіпкеріміз. Тәуелсіздік алғаннан бергі жиырма жыл ішінде Қазақстан қол жеткізген ірі жетіс­тіктердің бірі – заман талаптарына сай жарақталған, кең-байтақ қазақ жерінің тыныштығы мен қауіпсіздігін қорғайтын кәсіби әскердің қалыптасуы десек, еш қателеспейміз. Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы негізінде 2007 жыл­ғы 21 наурызда дүниеге келген мем­лекеттің ұлттық, нақтырақ айтқанда, әскери қауіп­сіздігіне қатысты мәселелерін реттейтін, ең алдымен, қорғаныс сипатын­дағы жаңа Әскери доктрина қабылдануы да Қазақ­станның Қарулы Күштерін дамыту мен жетілдіруге, оңтайлы құрылымы бекітіліп, әскеріміздің даму жолындағы страте­гиялық қазығын айқындауға бағытталған нақты қадамдар болғаны анық. Абай Бөлекбайұлы да  осы істердің бел ортасында жүрді. Демек, оның да  Қазақстан Қарулы Күштерінің құрылуы мен қалыптасуына қомақты еңбек сіңіріп, өзіндік үлес қосқаны анық. Әскери салада осындай бай тәжірибе жинақтаған  адамның өзіндік ой-толғаныс­тары болуы заңды десек, соңғы жылдары жарық көрген кітаптарының да шертер сыры аз емес. Жақында ол Тәуелсіздіктің жиырма жыл­дығы қарсаңында оқырмандар­ға  «Жоғарғы Бас қолбасшы – әскери қауіп­сіздік кепілі» деп аталатын жаңа кітабын ұсынды. – Бұл жетістік – Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың еңбегі, яғни, мемлекетіміздің қауіпсіздігін, аумақтық тұтастығын, ел тыныштығын қорғауға бағытталған сындар­лы саясатының жемісі. Өйткені, Президент Қарулы Күштер және басқа да әскерлер мен әскери құрылымдардың даму бағытын заман ағымына, ел өміріндегі негізгі кезең­дерге сай айқындап отырды, оларды жетілдіру жолында көптеген өміршең шешімдер қабылдады. Оны біз жазбағанда кім жазады деп қолға алған едім, – дейді ол. Еліміздің бас газеті «Егемен Қазақстан» елдің Қарулы Күштерінің қалыптасу кезең­дерін таразылайтын тәлімі зор туынды деп бағалаған бұл еңбегінде автор  Елбасының мемлекет әскерінің әлеуетін арттыруға, әлемнің озық елдері армияларымен терезесі тең деңгейге жетуіне бағытталған қызметін егжей-тегжейлі талдай келіп, әскерлер мен әскери құрылымдарды құрып, қалыптас­тырып, қуатты күшке айналдыра білген ерен еңбегіне өз бағасын береді, шынайы ризашылық сезімдерін ортаға салады. Осы кітаптың таныстырылу рәсімінде сөз алған елімізге есімі жақсы танымал азамат, белгілі ақын Ербол Шаймерден: біріншіден,  «Автордың ғалымдығы осы тақы­рыпты егжей-тегжейлі зерттеп жазуына көмек берген. Оның бұл саланы жақсы білетіні, оған өзі де тікелей араласып, еңбек етіп жүргені кітапты оқып отырғанда айқын аңғарылып, автордың қарапайымдылық қасиеті ерекше байқалады. Бұл жаңа тұр­патты әскерилеріміздің қазіргі бейнесі деп білеміз. Екіншіден, бұл еңбекте білімнің көзі бар. Өйткені, көптеген тарихи деректер жинақталған», депті. «Автордың ғалымдығы»... «білімнің көзі бар»... Ерекеңнің жөн-жосықсыз ешкімді мақ­тамайтынын ескерсек, бұл артық айтыл­ған сөз емес, әскери қызметті ғылыммен шебер ұштастырып жүрген Абай Тасбола­товтың еңбегіне, азаматтық болмысына берілген шынайы баға. Кезінде оның ғылыми жұмысына жетекшілік еткен марқұм, академик Манаш Қозыбаев та оның осындай қасиеттерін жоғары бағалағанын білеміз. Ғылыми жұмыс демекші, оның  кеңестік жүйенің аяқ кезіндегі кандидаттық диссертация тақырыбының жұртты дүрліктіргені бар. Ол «Кеңес армиясындағы ұлт мәсе­лесі» деп аталатын. Мұны естіген диссер­тациялық кеңестің мүшелері тіпті аузын ашуға мүмкіндік бермей: «Атама, өзіңді де, бізді де құртасың, қызметіңнен қуыла­сың, бәрінен айырыласың», деп ат-тонда­рын ала қашқан. «Мен не дей­мін, домбырам не дейді» дегендей, бұл аң-таң. «Кеңес Одағында ұлт мәселесі жоқ, бәрі шешілген. Басқа тақырып құрып қалды ма, қайдағыны қайдан тауып алып жүр­сің?» дейді. Ешқайсысының мәселе­нің байыбына бойлағысы жоқ, заман да, адам да өзгеріп жатқанын ескермейтін сияқты. Өз зерттеулеріне сүйенсе, бұл кезде кеңес әскерлері құрамындағы түркі тектес халықтар өкілдерінің үлес салмағы 65-70 пайызға жетіп қалған. Осы жайды ескеріп жатқан ешкім жоқ. Баяғыдан бері келе жатқан сегіз сағаттық «Халықтар досты­ғы» сабағы бәрін шешеді деп ойлаған ғой. Абайдың өз пайымдауынша, әскери сала­дағы жоғары оқу орындарының бағ­дарламасына түбегейлі өзгерістер енгізетін мезгіл жетті. Аттары аңызға айналған көшпенділер – сақтардың, ғұндар мен көк түркілердің ұрпағымен жұмыстың сипаты өзгеше болу керек. Олардың жауынгерлік даярлық, кәсіби деңгейін арттыру үшін тілін, дәстүрін біліп, даңқты бабалары – терең ақыл, биік намыс, ержүректікті ту етіп көтерген ұлы хандар мен батырлар рухында тәрбиелеу керек. «Түркі жұрты үшін түнде ұйықтамадым, күндіз отырма­дым», деп ел мүддесін бәрінен жоғары қойған Күлтегін бабасын, Тоныкөк пен Білге қаған секілді көреген билеуші, ұлы қолбасшылардың, Қазақ хандығының негізін салушы Керей мен Жәнібек, Қасым, Хақназар, Есім, Тәуке, Әбілқайыр мен Абылай, халқына деген адалдығы, ерлігі мен батырлығы мәңгілікке сақталып қал­ған Жалаңтөс, Қарасай, Ағынтай, Қожа­берген, Есет, Бөгенбай, Қабанбай, Хангелді, Саңы­рық, Өтеген, Қойгелді, Райымбек, Наурыз­бай, Олжабай, Баян, Жанатай, Жауғаш  және  басқа да һас батырлардың ісіне, өміріне терең бойламаған жастардан не күтуге болады. Сондықтан олардың сана-сезімінде төңкеріс жасау керек. Ол үшін жас сарбаздармен күнбе-күн жұмыс істейтін офицерлер қарамағындағылардың салт-дәстүрлерін білулері, құрметтеулері керек. Араға біраз уақыт салып диссерта­циялық кеңестің алдына қайта оралған ол осының бәрін соқырға таяқ ұстатқандай дәлелдеп шықты.  Алматы жоғары жалпы әскерлік командалық училищесін тәмам­да­ған, одан кейін Мәскеу қаласындағы М.В.Фрунзе атындағы Әскери академияны бітірген білікті офицер осымен шектеліп қалған жоқ, өзінің қолға алған ісін аяғына дейін жеткізбей тынбайтын мінезіне басып ғылым саласындағы ізденістерін одан әрі жал­ғастыра берді, арада 14 жыл өткеннен кейін Мәскеу ғалымдарының алдында тағы бір еңбегін ойдағыдай қорғап, тарих ғылым­дарының докторы атанды. Осы материалға отырып, Абай Тасболатов өмірінің иірімдеріне тереңдеген сайын сегіз қырлы деген сөздер ойға орала берген.Шынында да, ол кісі қызығарлық небір асыл қасиеттерді бойына жиған ғажайып тұлға. Демалыс сағаттарында дом­бырасы қолынан түспейді. Тарихқа жүйрік екені жай да тү­сінікті ғой, ал әдебиетке, әнге құштарлығын оятқан қан­дай тылсым күш!? Әжесінің әлдиі ме, әлде Абай, Мағжан жырларының құ­діреті ме... «Сегіз Серінің, Ақан серінің, Біржан салдың, Үкілі Ыбырайдың әндерін жақсы көремін. Қожаберген бабамыздан, Шал ақыннан қалған сөздер қандай керемет! Солардың бәрін есте сақтай алмай­сың, қойын кітапшама жазып жүремін...» Абай Бөлекбайұлының жанынан бір елі таста­майтын қойын кітапшасы барын онымен араласатындардың бәрі біледі. Іші толған- ой, сыр. Күнделік десе де болғандай. Бірде кейіпкеріміз іздеген сәтте осы кітапшасын таппай қалып қатты қысылыпты. «Бұл кітапша маған өте қымбат. Өзін қашан баста­­ғанымды да ұмытып қалдым. Кәдімгі менің ақылшым сияқты». Жаратқан жарық дүниеге шыр етіп келген пенделерін алаламай әу баста қай-қайсысына болсын, сан-алуан жақсы қасиеттерді үйіп-төгіп береді екен. Алайда, соның бәрін сақтап, молайту, өз басының, елінің игілігіне жарату екінің біріне бұ­йырмаған. Тынымсыз ізденіп талпын­ған­дар ғана биіктерді бағындырады, бойындағы жақсы қасиеттерін ұштап, сан-қырлы азамат болып қалыптаса­ды, бақы­тын табады. Абай Тасболатов та нақ осындай азамат. Жақында жол түсіп, Көбешке (А.Тасболатовтың туған ауылы) барған едім, кәдімгідей көтеріліп, көркейіп қалыпты. Осыдан он-он бес жыл бұрын қаңырап бос қалған үйлердің бәрі жөнделген, иелері бар, жұмыс істеп тұр, аулалары гүлге толы. Солардың арасында менің көзіме оттай басылғаны жаңа мешіт үйі еді. «Нұр Отан» партиясының аудандық филиалы төрағасының орынбасары Төлеген Мұқа­шев: «Генерал жерлесіміз Абай Тасбола­товтың бастамасымен салынды» деді. Мектеп табалдырығынан аттадық. Мектеп өмірі туралы әңгімелеген жас директор Абай Бөлекбайұлының айтуымен оқу орнының тарихы туралы кітап дайындап жатқандарын тілге тиек етті. Иә, ол қайда жүрсе де алтын бесігі – ауылын ұмытпайды. «Шіркін, ауылға не жетсін! Ауасы қандай, адамдары қан­дай!..». Осы бір сүйіспеншілік жүректі тербейді, кейде жыр болып төгіледі, кейде күй болып күмбірлейді. Сағыныштан ту­ған сондай бір күйді бірге отырып тыңдадық. «Әжеме арнадым» дейді. Ойды шырмап, бойды шымырлататын дүние екен. Кейіпкерімнің жарқырай көрінген осы бір қасиеті  оның тұлғасын бұрын­ғыдан да асқақтата түскендей. Жарасбай СҮЛЕЙМЕНОВ, Парламент Мәжілісінің депутаты.