Ұстаздық еткен жалықпай...

Жамбыл облысының Сарысу ауданы жұртшылығына ұлағатты ұстаз, үлкен жүректі абзал жан Сембин Донданың есімі кеңінен танымал. Жас кезінен түрлі заман ауыртпалықтарын көп көрген ол 1932-1933 жылдардағы ашаршылықта сонау Арқа жері – осы күнгі Қара­ған­ды облысының Жаңаарқа ауданынан үде­ре қоныс аударған ағайындарымен бір­ге қазіргі Сарысу ауданының Жайыл­ма ауылына келіп ірге көтереді. Бұл орайда, Сарысу ауданы бас­шы­ларының бірі болған Ажақай Сембиннің Донда інісінің болашағына оң жол сілтеп, оның жақсы білім алуына жағдай ту­­ғызғанын да атап өткен абзал. Сөйтіп, ол Жамбыл қаласындағы пе­да­гогикалық училищеде білім кәу­сары­нан сусындайды. Дондекең өзінің ауыз­екі естеліктерінде сол кезде сабақ берген ұстаздарының өз істеріне бар жан-тәні­мен берілген жандар екенін ерекше ілтипатпен еске алып: «Өздері сондай қара­пайым, білімді әрі таза жүретін. Әр іс-қимылдарынан ерекше бекзаттық, дег­дар­лық болмыстары айқын сезіліп тұ­ра­тын. Сөйлеген сөздері, адамдармен қа­рым-қатынастары сондай ұна­сымды еді. Мен есейіп оқы­сам да, өзімнен жас ша­ма­лары сәл-ақ ілгері ұстаз­дар қай жағынан болса да өздері­нің бар болмыс, тұлғасымен биік тұратын. Білімге сусап барған біздер соларға еріксіз еліктедік. Жатпай-тұрмай оқы­дық. Ұстаздарымызға қарап бой түзедік, жақсысынан үй­ренуге барынша ынталандық. Одан біз еш кем болған жоқ­пыз. Еркін далада қалып­та­сып қалған кейбір кеміс мі­нез-тірліктеріміздің оғаш тұстары өзі­нен-өзі оңдалып, орнықты қалыпқа түсіп жатты», – деп жылы жымиып айтқан әңгімесі есімізде қалыпты. Донда Сембин, шын мәнінде ұстаз деген ұлы ұғымның қалыбына толық сиятын тұлға еді. Арнайы оқу орнын бі­ті­ріп келген маман өзіне жүктелген жауапкершілігі мол жаңа қызметті абы­рой­мен атқарды. Орта мектепті білікті кадрлармен толықтыруды қолға алды. Заман қиын­шылықтарына қарамастан мектеп­тің материалдық-техникалық базасын нығайтуға мол күш жұмсады. Сөйтіп жүргенде, Ұлы Отан соғысы басталды. 1942 жылдың аяғында әскерге алынып, қан майданда толарсақтан саз ке­шіп, қаскөй жаумен жан аямай шай­қас­ты. Үшінші Украина майданының 288-ат­қыш­тар полкында екі жылдан астам со­ғысты. Ол қызмет еткен полк нау­рыз айының аяғында Украинаның Николаев, Одесса бағытында батыл шабуылға шықты. Сол Николаев қаласын азат ету барысындағы кескілескен ұрыста Дон­де­кең ауыр жарақат алып, госпитальға тү­седі. Майданда бірнеше жауынгерлік ме­дальдармен марапатталып, Бас қол­бас­шы Сталиннің алғыс хатын алды. Ол Мәс­кеу­дегі әскери госпитальдардың бірінде ұзақ емделген соң туған ауылына оралды. Білікті басшыларға, мамандарға сусап отыр­ған аудандық оқу бөлімі Донда Сембинді өзінің мектебіне директор етіп қайта тағайындайды. Ол осы орын­да 1956 жылдың жаңа оқу жылына дейін жемісті еңбек етті. Оның педа­гогикалық қабілет-қарымының кеңінен ашылуы да осы жылдарға сәйкес келеді. Осы білім ошағының табалдырығын алғаш аттап, білім нәрімен сусындаған КСРО және Қазақстанның халық әртісі Асанәлі Әші­мовтің 1995 жылы жарық көрген «Май­ра­ның әні» атты кітабында Донда Сембин туралы әдемі естелік жарияланған еді. «Мектепке алғашқы барған сәттің өзі ұмытылмас бір оқиға еді. Оқуға сонша­лықты ынталы едік. Оның бірнеше себебі бар болатын: біріншіден, оқып адам бол­сақ, мынау бейнетті тіршіліктен құты­ла­сың, өзін ғана емес, шешеңді де құтқара аласың, екіншіден, ең тура мағынасында айтқанда, төрт-бес сағат мектепте болу – сонша уақыт ауыр бейнеттен құтыласың деген сөз, оның үс­ті­не, дер кезінде иін қандыра алмаған ойын атты бала жаны­ның ең қымбат қа­жеттілігіне аз уақыт бол­са да мүм­кіндік болатын еді. Қара­пайым ғана, шатырсыз тоқал тамнан салынған мектеп дү­ние­дегі ең зәулім, ең сәулетті ғимарат болып көрінетін. Менің де апам тігіп берген шүберек боқшама қағаз-қаламымды са­лып алып, мектептің босағасынан алғаш аттаған сәтім... Сірә, өмірімде сондай сал­танатты сәтті, ғажа­йып мекенге ал­ғаш қадам басқан кездегі жан тол­қы­ны­сын басымнан өткізіп көр­ме­ген болар­мын. Бұрынғы бұлыңғыр тіршілік артта қалып, ең бір жарқын бола­шақ осы мек­тептің табалдырығынан бас­талғандай сезімде тұрдым. Директор Донда ағайды қатты сый­лап, қатты қор­қатын едік. Былайша айтқанда, біздің Сталин сол кісі болатын. Әрине, ол қатал бо­лып, ешкімнің басын жарып, көзін шы­ғарғанын көргеніміз жоқ, тіпті дауы­сын көтеріп біреуге ұрыс­қанын да естімеппіз. Алайда оқушылар­ды былай қой­ған­да, тіп­ті мұғалімдердің өздері ол кісі келе жатқанда бас киімдерін шешіп, сә­лем­десетін. Бәлкім, сонша­лық­ты кісілігінен, бәлкім өзін өзгеге сыйлата білетін ерекше қасиетінен... Кейіндері инсти­тут­ты бітіріп, тіпті жұрт тани бастаған тұсымызда да ол кісіні көргенде баяғы кезіміздей бас киімді жұлып алып, сәлемдесер едік. Сексенге келіп қайтыс болған кезде бүкіл ауыл ғана емес, ел болып құрметтеп, соң­ғы сапарға шыға­рып салды. Бойымызда азғантай болса да кісіліктің жақсы қасиеті болса, бәл­кім, сол ағалардың жылдар бой­ғы ерен еңбектерінің нәтижесі шы­ғар», – деп тебірене жазады Асанәлі Әшімов. Даңқты өнер иесінің осы естелігінің өзі-ақ үлкен ұстаздың адами келбетін, ғибратты болмысын толық ашқан деп сенімді айта аламыз. Осы жылдары бұл мектепте аға буын ұс­таздар, Донда ағамыздың замандас­тары Ібіжан Сушин, Ілияс Байдәулетов, Сман Көшеков, Рақыш Жәкина секілді аяулы ұстаздар жас ұр­пақтарды білім нәрімен сусындату үшін талмай еңбек етті. Ұла­ғатты ұстаз Донда Сембин басқарған орта мектептен 1945 жы­лы бү­кіл аудан бойынша тұң­ғыш рет 6 шәкірт он­жылдық білім алып шық­ты. Олар­дың қатарында мектеп дирек­торы болған, талай жыл Сарысу ауда­ны­ның білім бөліміне жетекшілік еткен, Талас ау­дандық пар­тия комитеті­нің хат­шысы, одан соң Жамбыл облыс­тық мә­де­ниет бөлімін ұзақ жыл­дар бас­қарған аяулы азамат Алдаберген Сәрсен­баев, түр­лі салаларда елеулі ең­бек еткен, бас­шылық қызмет атқарған Әбді­ғаппар Түсіпбеков, Кәрім Бөпежанов, Ыбан Нұрпейісов, Орынбек Мәуленов, Әмзе­бек Күржіков бар еді. Докеңнің тағы бір ерекшелігі, қазақ тілін ерекше меңгеріп, оқыту методи­касы­ның өте жоғарылығында еді. «Одан дәріс алған оқушылардың ешқайсы да жәй бейсары болып кете алмаушы еді. Ол оның мектеп директоры болғанды­ғы­нан емес, оның кәсіби қасиетінде еді», дейді көр­нек­ті профессор Әбдеш Қалмырзаев. Ал қа­зақ тілінің зерек маманы Айдархан Құ­сайынов: «Маған қазақ тілін ғылыми тұрғыда зерт­теуге бағыт-бағдар берген құрметті ұстазым Донда Сембин», деп еске алады. «Донда ағамыз болашақты дұрыс меңзеген. Сол кезде өшіп бара жатқан ұлт­тық тілімізді сақтауға еңбегін сіңір­ген қайраткер деп айтуымыз керек. Еңбегі қазіргі егеменді заманда, мемлекетімізде ұлттық тілдің шарықтаған кезінде жанды», дейді әйгілі ғалым Мырза­тай Жолдасбеков. Д.Сембин 1957 жылы Қазақ КСР халық ағарту ісінің озық қызметкері белгісімен марапатталса, 1969 жылы оған Қазақ КСР-іне еңбек сіңірген мұғалім атағы берілді. Үлкен отбасының ұйыт­қы­сы болған Докең мен отыз жылдай ба­қыт­ты отбасы­лық ғұмыр кешкен Күмісай апа­ның ұ­л­дары ұяға, қыздары қияға қон­ды. Донда ағайдың 5 ұл, 2 қы­зы­ның өмір жол­дарынан ата-аналарынан алған тәр­бие­нің адал­дығы, тазалығы, тектілігі кө­рініп тұр.Үлкен ұлы Болат Сембин уни­­верситетті жақсы аяқтап, жоғары лауа­­зымды қызмет­тер атқарды. Әділет гене­рал-майоры Болат Қазақстан Респуб­лика­сы­ның көлік проку­роры, Қазақ­стан Рес­публикасы Бас проку­роры­ның орын­басары қызметін абыройлы ат­қарды. Қа­зір­гі уақытта Қазақ гума­нитарлық заң университеті акционерлік қоғамы директорлар кеңесінің төрағасы лауазымын атқарады. Қанат атты ұлы 1987 жылдан бері қарай Сарысу ауданының Жайылма ауылының әкімі болып жемісті қызмет етіп келеді. Ал Мұрат болса аудан­дық орман шаруашылығы мекемесіне басшы­лық жасады. Бір сөзбен айтқанда, ұстаз ұрпағының бәрі үлгілі жандар. Донда Түсіпұлы – үлкенге іні, кішіге аға бола білген, өз бойындағы білімі мен тәжірибесін жастар бойына сіңіре білген үлкен ұстаз. Ол өмірден өткен соң өзі басқарған мектептің ұстаздар қауымы бір ауыздан білім ошағына оның есімін беруге ұсыныс жасаған болатын. Бұл жоғарыдан қолдау тапты. Бүгінде Донда Сембин атындағы мектеп ұжымы оның 100 жылдық мерейтойын атап өтуге дайындалуда. «Ұстаздық еткен жалықпас», деп ұлы Абай айтқандай, бар ғұмырын ұстаздық жол­ға арнаған абзал азаматтың ізгі ісін одан білім алған азаматтар әлі күнге еске алып, там­сана әңгімелейді. «Жақсының аты, ақын­ның хаты өлмейді», деген халық дана­лы­ғы ұстаз Донда Сембинге айтылған тәрізді. Пернебай ДҮЙСЕНБИН, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі. Жамбыл облысы, Жаңатас қаласы.