Атыңнан айналайын, Қарқаралы

Бастау
Таңғажайып тарихы бар қаси­етті де қастерлі Қарқаралы то­пы­рағына табан тіреп, қалам тар­т­па­ған ақын-сазгер кемде-кем. Бірақ, Мәдиден асырып айтар қайсымыз бар, «Атыңнан айналайын, Қарқаралы!» депті екі сыбағалы есіл ер. Белгілі композитор Ілья Жақанов Қарқаралымен иықтасып жат­қан Балқантауға бақандай бес ән арнағанда жұрт сазгерді ор­таға алып отырып, үстінен өтіп-кетіп жүрген Қарқаралыға бір ән арнамағандығының мәнін сұ­рап­ты. Ондайда мәдениетті де па­ра­­сатты Ілья ағамыз Мәдиден асы­рып Қарқаралыға ән шығара ал­майтындығын әдемі әзілмен жет­кізеді екен. Әрине, маңдайдағы тағ­дырдың таңдайдағы ән-жыр бо­лып төгіліп жатқандары қан­шама?..  Мысалы, Күдеріқожа Көшенұлы «Қарқаралы, Қазылық, Жа­тушы едің жазылып... Ат ар­қандар қазығым, Балаларға азы­ғым, Кетейін деп кетпедім, Жа­у­дан болды жазығым» деп, елден жы­рақ егіліп жырлайтыны бар. Қай­ран Ахаңның да «Қош, сау бол, Қар­қаралы, жуылмаған, Айдай бер қалса адамың қуылмаған. Әдепті, сыпайы елдің қалпында жоқ, Жасырын дыбыс шықты 
шу­ылдаған» деген  жолдарын  Лер­мон­товтың  «Прощай,  немы­тая  Россия» деген  сөзімен байла­ныс­­тырып, сол ғасырдың өзін­де қа­зақ ағартушыларының қан­дай биі­к­тен үн қатқандығын, ол ке­зең­дер­дегі Қарқаралы қа­ла­сы­ның қан­ша­лықты саяси маңызға ие орын бол­ғандығын есімізге әдейі қайта ора­лтып отырмыз. Болмаса, дауылпаз Қасымның «Уа, дариға, алтын бесік туған жер, Қадіріңді келсем біл­мей, кеше гөр. Жата алмас ем то­пырағыңда тебіренбей, Қасым бол­май, тасың болсам мен егер» де­ген өлеңінің өзі неге тұрады!.. 
Шынында, Егіндібұлақ, Қар­қаралы енші бөліспеген екі то­пы­рақ – талай тұлғалар дүниеге келген қастерлі аймақтар. Арқаның бес қазылығының үшеуінің орта­сында орналасқан кең жазирадан Қаз дауысты Қазыбектен бас­тап, аруақты Матақ, Сеңкібай, Қо­жан батырлар, Тәттімбет, Мәди, Нығ­мет Нұрмақов, Жүсіпбек Елебеков, бер­гісі Тоқтар Әубәкіровке дейін, біз айтқан қасиетті өлкеден қанат қақ­қан тұлғалары жетерлік. Сон­ша­лықты дарындардың тамырына мәйек, танымына дәйек берген ата жұртты қанша жырласақ та көптік етпейді.

Едірейді елемей жүрміз
Биыл тікелей тегі Бұбұл баба, абыз ата Шаншардан Келдібек би тарайтын, Келдібектен бүкіл Орталық Азия, батысымыз бен шы­ғы­­сымызға белгілі болған, та­ри­хи шежіреде есімі ерекше аталатын қасиетті баба, екі сы­бағалы әй­гілі би – Қаз дауысты Қазыбек би­дің туғанына 350 жыл толып отыр. Бұл – бүкіл байтаққа жар салып, сүйінші сұрап, са-
уын айтарлық ұлы той. Қазыбек десе, сегіз ханға кеңесші болып, ата жау қалмақтардан алты сан Алаш­тың абыройын мәртебелі етіп, қазаққа қыруар еңбек еткен ер тұлға еске оралады. Тағы да Мә­ди Бәпиұлының «Арғы атам – әулие өткен ер Қазыбек» деген өлеңінен асырып тағы айта ал­маспыз. Қалай алсақ та, туған жер­ді тұлғаларымыздан бөліп қа­рай алмаймыз. Толық мәнді тар­қатып жазар болсақ, ғалым Ақ­селеу Сейдімбектің «Күңгір-күң­гір күмбездері» бірден ойға ора­лады. Онда, көнеден күй сау­ған Ақаң Қазыбек бидің ата қонысы, Мәдидің жаз жайлауы, Қара үңгірі хақында бірнеше зерттеу еңбегін ұсынады. Мәселен, Едірей, Үшқара Қазақстан шегінде үңгірлер галереясын құрайтын қасиетті орындардың бірі саналады. Бауырында алпыс бұлақ асыр салған Едірейге жалғас Керегетас, Төлетас, Қоржынтүбек, Өрсоқпақ, Түйеөркеш, Алшынбай сораңы, Төресай, Таймас, Есенбай асулары сырын ішіне бүгіп, салта­натын жұрт­қа жайып жатқан таңғажайып та­биғат көріністері екені әріден мә­лім. Бұлар жайында, ауыл ақ­сақалы Ахмадия Ығыбасұлы ке­лісті жазып жүр. Едірейдің жұ­рт біле бермейтін Қитабан – Шың­ғыс­хан қоймасы, Мәдидің Қа­ра­үңгірі, Үлкенбала, Кішібала, екі Шолақбұлақ үңгірлері де ежелгі уақыттың еншісіндей өз зерттеушілерін күтіп жатыр.  Қырық құдық атырабы кешендерінің өзінде ерекше мән бар. Ондай дала, тау көлдері жайлы Қарқаралы кө­ле­мінде жеке әңгімелеуге де бола­ды. Шайтанкөл, Астау көл­дер­­дің ар­ғы тарихы атадан ба­лаға ай­­ны­май айтылып келеді. Тау-та­сының қойын-қолаты табиғи кен-қазынаға, сирек кездесетін аң-құсқа толы, дәрілік өсімдіктері дертке дауа болатын бұл аймаққа біз емес, Әлкей Марғұлан, Қаныш Сәтбаевтардың ізін жалғаған ар-
хеолог-геолог ғалымдар, шежіреші топ, өлкетанушылар көп барса игі іс болар еді-ау!.. Себебі, Сары­арқа төңірегінде Әлкей Марғұлан кар­таға түсіріп кеткен ежелгі «мұрт­ты» қорғандардан бөлек, бүгінгі таң­да Қарқаралының мақтанышы, ға­лым Арман Бейсенов тапқан сақ қоныстары да осы аймаққа тиесілі. Бұл жайында Қасым ауылынан Сақ көсемі табылып, «Талды-2» зиратының қазба жұмыстары жүріп жатқан уақытта Арман Бейсенов қызықты деректер айтып кеткен болатын. Ғалым ұзақ жылдарғы табанды еңбектің нәтижесінде 2001 жылы Едірей тауының беткейінен 21 сақ қонысын табады. Ондай қо­ныстардың Балқантауда да төрт-бесеуі бар екені анықталған. Жал­пы, бүгінгі күнде Егіндібұлақ, Қар­қа­ралы аумағында 40 шақты Сақ қоныстары белгілі болып отыр. 
Бір қызығы, тағы да бұл әң­гі­мелердің тұма бастауында Мәди ба­бамыз «менмұндалайды». Ар­ман Бейсенов «Талды-2» зи­ратын зерттер уақытта, ұлы саз­гер­дің «Қонғаны ауылымның Тал­ды-ау деймін, Жағалай ел жайлауға барды-ау деймін» деген өлеңіндегі «Талды» сөзін не­гізге алыпты. Ақын қастерлеген ай­мақта ерекше қасиет барын зерт­теуші ғалым жазбай таныпты сонда. Одан бірнеше жыл өт­кен­нен кейін, тағы да Мәдидің па­налаған Қараүңгірінің маңайы тү­гел ежелгі Сақ қоныстары болып отыр. Сон­дық­тан, кез келген тарихшы да­ла­ның ауызша тарихы, ұлы тұл­ға­­лардың ән-жырларын негізгі ба­ғы­тына темірқазық қылар болса, көп сырдың көкірегімізде сайрай­ты­ны анық. Бұл әдісті, әрине, Ар­ман Бейсеновтей ғалымдар үлкен ғылыми айналысқа қосып келе жа­тыр. Ондай ғалымдарды біз, Ел­басы айтқан, «Туған жерге, оның мәдениеті мен  салт-дәстүрлеріне айрықша іңкәрлікпен атсалысып, шынайы патриотизмнің маңызды көріністерін танытып келе жатқан» азаматтардың санатына қосуымыз керек.

Арқаның алтын тәжі
Жалпы, ұлт көсемі Әлихан Бө­кейханнан бастап, Алаш­ор­да­шыл алыптардың барлығы Қарқаралыны рухани астана есептеп, айрықша мән беріп зерттеген. Өз­дерінің ұлы мұраттарын осынау қа­сиетті өлкеде дүниеге келтіріп, ұлт болашағына өлшеусіз еңбек сіңірді. Сондықтан, Қарқа­ра­лының та­рихына қатысты де­рек­­терді жи­нас­тырған уақытта Алаш зиялыларын айналып өтпек емеспіз. Әлихан Бөкейхан жазып қалдырған деректер бо-
йынша, Қарқаралы сыртқы дуа-
ны ашылғанда, Ресей әкімдері оның орталығы етіп, қала салатын орын ретінде Қызылкеніш, Кент алқабын белгілеген деседі. Қызыл кеніш жайлы да Ақселеу Сейдімбектің «Күңгір-күңгір күм­без­дерінде», Қазақстан Ғылым ака­демиясы экспедициясының зерт­теулерінде егжей-тегжейлі ай­тылғандықтан біз қысқаша ғана тоқ­таламыз. Әлекеңнің жазбаларынан ұққанымыздай,  ол жер, яғни Ке­нт тауы, Қызыл кеніш алқабы Жамантай Тұрсын ханның әкесі Шыңғыс төренің кәрі қыстауы болыпты. Оған дейін, орта жүздің ханы Бөкейдің сүйегін сөрелеген, қазақтың, түптеп келсек, көшпелі халықтардың ұлы көсемдері мекен еткен Қызыл кеніш алқабы – өркениеттің орталығы деуімізге де толық негіз бар. Оны кейбір деректерде XVII ғасырда будда дінінің пұтханасы ретінде салынған сарай делінеді. Халық атауында Қыз Әулие сарайы болып айтылады. Қайткен күнде де онда рухани мәдениеттің негізі жатыр. Сол себепті, орыс отаршылдарына аға сұл­тан Жамантай хан қарсылық біл­діріп, ол ұсынысты өзгертуге бар беделін салған. Сөйтіп, Қар­қа­ралы қаласының орны етіп, Жи­ренс­ақал шыңының етегі, қа­ра­ғайлы қыратты белгілеткен екен. Атадан балаға мирас болып ке­ле жатқан сәнді өлке, қасиетті ме­кен­ді орыс мұжықтарының қаласы қы­луына қарсылық жасаған аға сұл­танның сондағы іс-әрекетін біз жақсы түсінеміз. Ол орындар, ер­теңгі ұрпаққа да қаз-қалпында бүлінбей бүтін жетуі керек-тін. 

***
Қарқаралының «Қарқаралы» ата­луы ықылымдағы тарихы бо-
й­ын­ша, Қарабайдың һас периза­ты зарлық Баян ғашығы Қозы Көр­пешке Айбас батырдан сәлем жол­дап, беріп жіберген топысы мен қарқарасы осы өлкеде түсіп қа­лыпты-мыс. 
Қарқаралыны айтқанда әйгілі Қоянды жәрмеңкесін қоса баяндаймыз. Қоянды жәрмеңкесі айтылған кезеңде атақты Бекметовтар әулеті, олардың Абай тоқтаған, Ақбайдың Жақыбы күйеулік жолмен келген «Көк үйі» қатар әңгімеленеді. Осы жерде ескере кететін жайттардың бірнешеуін айтып өтуді өзімізге парыз санаймыз. Олар, біз айтқан Қоянды жәрмеңкесінің орнында қалған жалғыз қойманың ескі қабырғасын, кешегі Біржан салдан бастап, Майра, Қажымұқандар өнер көрсеткен, талай тектілердің ізі қалған киелі топырақты мемлекет қорғауына алып, бірнеше белгі тақталар орнатылса деген тілек бар. Сондай-ақ, Қарқаралы та­­ри­хын түгендегенде, Алашорда үкі­­метінің серкелері Ахмет Бай­­тұрсынұлы, Міржақып Ду­ла­тұлы, Әлімхан Ермекұлы, Әли­хан Бөкейхандардың ізгі ойла­ры қағаз бетіне түсіп, патша үкі­метіне Қояндыдан жөнелтілгені Қар­қаралының құзырхаты айтыла­ды. Қала орталығының өзіндегі Әлихан Бөкейхан оқыған оқу орны, Әлімхан Ермекұлы негізін қалаған пе­д­училище, Ахмет Байтұрсынұлы  са­бақ берген Ақтеректегі мектеп, орыстың зиялы жазушы-ға­лымдары Потанин, Пришвин тоқ­­таған тарихи ғимараттар, бар­лы­ғы ата жұрттың аңызға ай­налған бір-бір атаулары екені дау­сыз. Сондағы Әлімхан құрған оқу ғимаратының, Әлихан білім ал­ған мектептің қазіргі орнына да бір-бір белгі қажет екен. Құ­нанбай қажының салғызған Құ­дай үйі, Мәдиді атқан қораның орны, кешегі абақты, айта берсек, Тоқтар Әубәкіров ұшқан ұшақтың қа­зіргі қала сәулетін салтанатқа бө­леп тұрғанының өзі бір тауарих. Қыдыра шолғанымыз болмаса, бұл тарихи орындар ертең ескерткіш, болашақта бір-бір балбал тас екені ақиқат.

Үлкен көл неге 
«Қанды көл» аталды?
Мемлекет басшысы «Бо­ла­шаққа бағдар: рухани жаңғыру» ат­ты мақаласында « ...басқа ай­мақтарға көшіп кетсе де ту­ған же­р­­лерін ұмытпай, оған қа­м­қор­­лық жасағысы келген кәсіп­кер­­лерді, шенеуніктерді, зиялы қау­ым өкілдері мен жастарды ұй­ым­дастырып, қолдау керек», де­ген болатын. Бізге Елбасының кәсіпкерлер мен шенеуніктер деген сөзі – кешегі Қарқаралының сауда мен мәдениетін, оқу-ағарту, дін тарату жолында аянбай еңбек еткен Алаш қайраткерлерін,  сау­дадан пайда таба отырып, ірі ка­питал жинақтаған, қомақты қар­жыларын мешіт, мектеп, зауыт са­луға жұмсаған қарқаралылық кө-
п­ес­терді, Құнанбай қажы мешітінің ал­ғашқы имамы болған Хасан-ахун сын­ды молда-ишандарды еске түсіреді.
Мәселен, Қарқаралыға жақын орналасқан және халықтың жиі барып демалатын орындарының бірі – Үлкен көл. Бір деректерде оны «Шортанды көл» деп те атайды. Ал енді оның «Қанды көл» деген атауын біреу біледі, біреу білмейді. Ол атау кешегі қанды қасап – 1937 жылғы қырғынмен қатысты баяндалады. «Қанды көл» жайлы өлкетанушы Ерлан Мұстафинде көп тарихи құжат бар. Үлкен көлде қазақ-орысы бар, 100-ге тарта атақты байлар, қасиетті қарилар, алашордашыл есіл ерлер атылған. Кеңес өкіметінің жен­деттері өлі мүрделерге ауыр тас байлап, көл түбіне аяусыз то­ғыт­қан. Онда атақты Дияқажы, Қап­пас ақын, ағайынды көпес Ря­зан­цев­­тер, атақты ақ генерал Лавр Кор­ниловтың туысқандары, Қо­тан­бұ­лақ­та болыс болған Смай­ылдың Жа­қыпбегі сынды елге шарапаты тиген бай-шонжарлардың барлығы көл түбінде мәңгілікке көшкен...
Біздің айтпағымыз, Қарқара­лы­дан шыққан бүгінгі әлеуетті аза­маттар «Үлкен көлде» атылған атақ­ты бай-көпестердің, ағартушы ғалым-қайраткерлердің аруағын көтеріп, мемориалдық тақта орнатуды қолға алса деген тілек. Ол – символдық тұрғыдан да ұрпақ сабақтастығын аңғартар еді. Біз жоғарыда аруақты аталардың бір-екеуін ғана атап кеттік. Әлбетте, толық тізім Ерлан Мұстафиннің мұрағатында екендігін де қаперлеп отырмыз. 
Тіпті, белгілі бір деңгейде өлке­та­нушы Ерлан Мұстафиннің осы күн­ге дейін қасиетті Қарқаралы жай­лы жазған 8 кітабының өзі Ел­басы айтқан «туған жерге тігі­л-
­ген Ту» емес пе. Өскен өлке­сі үшін бүкіл саналы ғұмырын, ден­сау­лығы мен қажыр-қайратын жұм­саған табанды ғалымға атымтай азаматтар айрықша көңіл бө­луі керек-ақ.  Осы сапарымызда аңғарғандай, қарқаралылық өл­ке­та­нушы жас ғалымдар үшін, мыса­лы, Қу болысының атақты байы бол­ған Ақайдың Қасені атындағы сый­лық тағайындалса, ертең-ақ бай тарихтың басқа беттері архи­втерден көтеріліп, алдымызға айқара ашылар еді-ау...

Мирас АСАН,

«Егемен Қазақстан»

ҚАРАҒАНДЫ