–Жандарбек аға, Мемлекеттік рәміздер – елдіктің арқауы. Ендеше, Тудың, Елтаңбаның, Әнұранның Тәуелсіз Қазақстанның өмірінде алатын орны жөніндегі сіздің ой-пайымыңыз қандай?
–Ежелден еркіндік аңсаған қазақ халқы азаттық, тәуелсіздік алу арманына осыдан ширек ғасыр бұрын, 1991 жылы қол жеткізді. Қазақстан әлем мойындаған дербес мемлекетке айналды. Осыдан кейін еліміздің Парламентінде тұңғыш рет Мемлекеттік рәміздеріміз – Ту, Елтаңба және Әнұран қабылданды. Әлемнің әр қиырында әлі де өз туы, елтаңбасы, әнұраны жоқ ұлттар бар. Олар өз тәуелсіздігі үшін күрестерін жалғастырып келеді. Ал Қазақ елі атамекеніне еш жерден көшіп келген жоқ, ешқайда көшіп кеткен жоқ. Шегі мен шеті көрінбейтін кең жазиралы Ұлы Далада елдігін, салт-санасын, дәстүрі мен мәдениетін қалыптастырды. Біз жиі айтып жүрген «Мәңгілік Ел» – халқымыздың бүгіні мен ертеңінің өміршең идеясын, жастардың отаншылдық сезімін, дүниетанымын, ой-санасын, рухани негізін күшейте түседі. Сондықтан, әрбір мемлекеттік рәміз, яғни Ту да, Елтаңба да, Әнұран да елдің осы бір ең басты идеясын, арманын, негізін, болашағын бойына жинақтай білуі тиіс.
– Жасалғанына ширек ғасыр болған Елтаңбаға, ондағы элементтердің философиялық мәніне тағы да тоқталып өтсеңіз...
−Әр адам – бір ұлттың өкілі, бір мемлекеттің азаматы. Ал енді ол ұлт немесе мемлекет өміріне түрлі деңгейде қатыса алса, бұл – оның азаматтық бағдарын, парызы мен белсенділігін көрсетеді. Бұл ретте, мен Елбасының қолдауымен ел тарихындағы ең маңызды шара – Мемлекеттік рәмізді даярлауға қатыстым. Содан бері, міне, 25 жыл өтіпті.
Біздің Мемлекеттік елтаңба – шеңбер іспеттес. Ол ғасырлар бойы қалыптасқан қазақ халқының асыл қазынасына, мұрасы мен мұратына зер сала отырып, әрбір белгімен, бейнемен, нышанмен, меңзеумен ел мәңгілігін шендестіреді. Бұл рәміздің архитектоникасы – киіз үй – ел тарихының, философиясының алтын арқауы. Осының бәрі геральдикалық көріністермен сипатталған. Геральдикалық көріністер – Елтаңбадағы ұлттық тарихымыздың, мәдениетіміздің, дәстүріміздің құндылықтарына қысқаша түсініктеме беретін рәміздік үйлесімділік.
Сонымен, Мемлекеттік Елтаңбаның негізгі герльдикалық элементі – киіз үй. Ал оның көгілдір түс аясындағы бөліктерін «Шаңырақ», «Кереге» және «Босаға» бейнелері құрайды. Шаңырақтың оң жағы мен сол жағына аңыздардағы «Жылқы киік» бейнесі орналастырылған. Жоғарғы бөлігінде – көлемді бес бұрышты жұлдыз, ал төменгі бөлігінде «Қазақстан» деген жазу бар. «Жұлдыз, «шаңырақ», «уықтар», «тұлпарлар», сондай-ақ, «Қазақстан» деген жазу алтын түспен бедерленген.
Шаңырақ – бұл пішіні бойынша көк күмбезін еске салатын және дәстүрлі мәдениетте тіршіліктің негізгі бастауының элементтері болып табылатын киіз үйдің басты жүйе құраушы бөліктерінің бірі. Яғни, шаңырақ бейнесі – елімізді мекендейтін барлық халықтың ортақ үйінің, біртұтас Отанының белгісі.
Тұлпарлар – Мемлекеттік Елтаңбадағы өзекті геральдикалық элемент саналады. Мәселен, қиял ғажайып киелі тұлпарлар мен қанатты «жылқы киіктер» «Есік» қорғанынан табылған бұдан екі жарым мың жылдан астам уақыт бұрынғы сақ ханзадасы – «Алтын адамның» бас киімінде бейнеленген. Бұл – сақтар кие тұтқан тотемдік сипаттағы жануарлар. Олардың Елтаңбадан көрініс табуы – елдігіміздің іргетасы сонау сақ дәуірі замандарынан бері қаланып келе жатыр дегенді білдіреді, қазақ елінің тарихы мен мәдениеті де сақ заманынан тамыр тартып жатқанын ұқтырады. Яғни, Елтаңбада тұлпарлардың «Жылқы киік» бедерімен айшықталуының өзіндік мәні бар. Солтүстік Қазақстандағы көне Ботай мәдениетіне қарап, Сақ, Ғұн кезеңдеріне дейін де, кейін де жылқының ерекше қастерленгенін, әдет-ғұрыптың ажырамас бір бөлігіне айналғанын аңғарамыз. Ордабалық, Сарайшық, Тарбағатай, Маңырақ, Сауыр тауында, Қаратаудың Сауысқандысында петроглифтердегі жан-жануарлар бейнесі әлі де зерттеуді талап етеді. Бұл қайталанбас өнер туындылары мәдениетіміздің бөлінбес тарихы болғандықтан, ол мемлекеттік Елтаңбамызда жеті сақиналы қасиетті мүйіз және босаға белгісі түрінде көрініс тапты.
Мемлекеттік Елтаңбада бес бұрышты жұлдыз бейнеленген. Ол – микроғарыш пен адам белгісі. «Әр адамның өміріне бағдар беретін жұлдызы болады» дейді халық. Бұған қоса, қазақта «Жұлдызың биік әрі жарық болсын!» «Жұлдызың жансын!», «Жұлдызың жоғары болсын!» деген де сөздер, бата-тілектер бар. Демек, жұлдыздың астарына үңілсек, оның осындай да символдық мәні бар.Осы жұлдыз мемлекетке де тән. Біз де өз мемлекетіміздің жұлдызы жарық әрі биік болатынына сенеміз. Қазақстанның әрбір азаматы сол жұлдызды бағдар етіп алуы, ел жұлдызының алға бастайтынына, жаңа жолға, болашаққа жетелейтініне үміт артуы ләзім. Сондай-ақ, бес бұрышты жұлдыздың бейнеленуі қазақстандықтардың әлемнің барлық халықтарымен ынтымақтастық пен достық орнатуға ниетті ел болуға деген талпынысын білдіреді.
Елтаңбада қолданылған негізгі түс – алтынның түсі. Бұл – байлықтың, әділдіктің және кеңпейілділіктің белгісі. Сондай-ақ, онда алтын түспен үйлесетін ашық аспанды, бейбітшілік пен берекелі тіршілікті білдіретін көгілдір тудың да түсі бар.
– Осы рәмізді талқылау барысында ерекше есте қалған сәттер де болды ғой...
– Әрине. Бір ғана мысал айтайын. Елтаңба жобасын Парламенттің XII сессиясында талқылау кезінде депутаттар арасында: «Жұлдыз – Кеңес заманының символы» деушілер де болды. Сол кезде Президент Н.Назарбаев: «Елтаңбадағы бес жұлдызға советтік жүйе қалдығы деп қарауға болмайды. Жұлдыз советтік заманнан да бұрын болған. «Қазақта жұлдызың биік болсын», дейді. Біз тәуелсіздігімізді жаңадан алған мемлекетпіз. Біздің өз жолымыз, өз жұлдызымыз болуы керек», – деп тұжырымдаған еді. Сондықтан, жұлдызды Елтаңбаға енгізген Мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың өзі-тұғын.
– Мемлекеттік Елтаңбаға Метрология және стандарттау комитеті жаңа стандарт енгізгенін білеміз. Ол өткен жылдың 1 қаңтарынан жүзеге асты. Өзгеріс енгізудегі мақсат не?
– Бүгінгі күнге дейін Мемлекеттік Елтаңбаның қатаң стандарты болған емес. 2008 жылдан бері 7 жылдай менің жетекшілік етуіммен Қазақстан мемлекеттік Метрология және стандарттау комитетінің мамандарымен бірлесіп, «Мекен KZ» компаниясының өндіріс ұжымымен бірге терең ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілді. Бұл ретте, бұған дейін Елтаңба бөліктерінің атауы болмаған. Сол себепті Елтаңбаның 40-тан астам элементіне «мүйіз сақиналары», «тұлпарлардың жалы», «желбау», «кереге», «басқұр», «қошқар мүйіз» секілді тарихи және дәстүрлі атаулар берілді. Сондай-ақ, әр элемент ғылыми түрде зерттеліп, оларға математикалық өлшемдер жасалды. Әрбір атауға және түсіне мазмұндама мен сипаттама берілді, әр бөліктің нақты өлшемдері анықталды. Алайда, менің авторлық талаптарым мен Парламент бекіткен заңдылықтар толықтай сақталды. Бұдан кейін ҚР СТ 989-2014 стандарттың талаптарына сай Қазақстанның Мемлекеттік Елтаңбасының эталонды үлгісі жасалды. Ол 2016 жылдың 1 қаңтарынан бастап еліміз бойынша өндіріске енгізілді.
– Сіз архитектура саласының бірден-бір өкілі ретінде дәстүрлі архитектураға жаңа леп, жаңа үрдіс, жаңа сипат, жаңа стиль енгізуді мақсат тұтып жүрген азаматсыз. Ол – қазақтың «тек», «тектілік» сөздерінен тікелей тамыр тартатын «ойтек» ұлттық стилі. Сіз ұсынғалы отырған «Ойтек» архитектурасының өзегі неде?
– XX ғасырдың екінші жартысында Парижде «хай-тек» стилі пайда болып, ол әлі күнге дейін өз ықпалын жүргізіп келе жатқаны баршаға аян. «Хай-тек стилі тек архитектураға ғана емес, тіпті тұрмыстық киім-кешек өндірісіне, қолөнер заттарына да еніп кетті. Бұл үрдіске балама немесе төтеп беретін стиль немесе архитектуралық мектеп әлі қалыптаса қойған жоқ. Бірақ, әлем бұл стильді толық әрі тұтас қабылдап отыр деген ойдан да аулақ болу керек. Себебі, «хай-текке» әр ел өз төлтума сәулет үлгілері мен жобаларын балама ретінде ұсынып жүр. Бұл, сөзсіз, ойланатын әрі қолдап-қуаттайтын бағыт. Мәселен, бүгінде дәстүрлі архитектуралық мектебі бар Скандинавия, Швеция, Финляндия, Балтық жағалауы елдері, шығыста Жапония, Қытай, Араб мемлекеттері өздеріне тән архитектуралық үлгіні бағыт ретінде ұстанып отыр. Бұл нені білдіреді? Бұл ұлттық архитектура маңызының уақыт өткен сайын артқандығын, кең өріс алғандығын аңғартады.
Жалпы, архитектура мемлекет дамуының да көрсеткіші. Себебі, егер, мемлекет ілгерілесе, дамыса, ол экономикалық өсудің бір барометрі – архитектурада да көрініс табады. Біз ұсынғалы отырған «ойтек» стилі – міне, осының амалы. «Ойтек» қазақтың «ой» және «тек» деген екі сөзінен, екі ұғымынан құралған. Ой – ұлттық «менді» айғақтайды, сондай-ақ, «ұлттық логика» дегенді де меңзейді.
Қазақ – текті халық. Сондықтан, біздің ұлттық сәулет өнеріміз де тектілік негізінен құрылуы тиіс. Тек – тамырымыз, ұлттық болмыс-бітіміміз. Сондай-ақ, тек ұғымында жауапкершілік пен талап негіздері бар. Ендеше, ой мен тек сөздерінен өріс алған «ойтек» стилінің өзегі тереңде жатыр дер едім. Себебі, «ойтек» архитектурасының философиялық негізі ұлтымыздың ой-санасынан, ақыл-парасатынан тамыр тартып қана қоймай, ел мен жер иесінің тектілігін айшықтай түседі. Болашақта «ойтек» архитектурасынан халқымызға тән гуманистік ақыл-ой, еркіндік, қонақжайлық, ашықтық, қайсарлық, яғни, сақ дәуірінен келе жатқан этногенезис белгілері көрініс табады деп ойлаймын. «Ойтек» архитектурасының рухани тірегі – ұлтық сана, парасат және ақыл болуы тиіс.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Ләйла Еділқызы,
«Егемен Қазақстан»
