Бұл бастама кейін Алматыдағы Р.Сүлейменов атындағы Шығыстану институты тарапынан қолдау тауып, «Қазақ халқының мәдени ескерткіштері рухани мұраны сақтау мен жеткізудің жолы ретінде (Батыс Қазақстан облысының эпиграфикалық ескерткіштері негізінде)» атты үшжылдық жобаға айналды. Міне, 2015-2017 жылдар аралығына жоспарланған осы жоба аясында өңірдің бірнеше мың көне ескерткіші суретке түсіріліп, оқылып, көптеген тарихи тұлғаларға қатысты тың деректер анықталды. Мысалы, Кіші жүз хандары Есім Нұралыұлы мен Жантөре Айшуақұлының, Дәуқара, Тайлақ, Науша батырлардың, басқа да көптеген тарихи тұлғалардың жатқан жері, өмір сүрген жылдары нақты белгілі болды. Батыс Қазақстан облысы аумағындағы араб жазулы көне құлпытастар халықаралық ұйымдардың да назарына шалынып, 2017 жылдың наурыз айында Ислам әріптестiк ұйымы жанындағы Исламдық тарих, мәдениет және өнерді зерттеу ғылыми орталығы (IRCICA) тың ұсыныс білдірді. Осылайша, БҚО-ның Ақжайық ауданы аумағында жатқан Мәулімберді діни-ағарту орталығы, Кіші жүздің билеушісі болған Жантөре хан Айшуақұлы жерленген «Хан зираты» (Теректі ауданы) және Бөкей ордасының соңғы билеушісі Жәңгір хан Бөкейұлы жерленген «Хан зираты» кешені бойынша 3 кітап шығару жоспарланды.
– Біздің осы ізденістерімізді толықтыратын тағы бір тың бағытты қолға алдық, – дейді жобаның Батыс Қазақстан облысы бойынша үйлестірушісі Жантас Сафуллин. – Яғни, Башқұртстанның астанасы Уфа қаласындағы Ұлттық архивте ХІХ ғасырдағы қазақ даласында болған мешіттердің Тіркеу кітаптары сақталғанын анықтап отырмыз. Алматылық Ескендір Төремұратов деген азаматтың көмегімен біздің қолымызға 1865 жылғы бірнеше метірке-журналдың көшірмесі түсті. Араб жазуындағы бұл құжаттарды ғалым Сайпулла Моллақанағатұлы оқып, аударуда.
Мешіт имамы жүргізген тіркеу кітаптары 4 бөліктен тұрады екен. Мысалы, метіркеде дүниеге келген нәрестенің аты, жынысы, туған жері, туған күні мен айы, әке-шешесінің аты-жөні, руы, туған жері және осы мәліметтерді тіркеген имамның аты-жөні жазылған. Сол сияқты, дүниеден өткен адамның уақыты, өлім себебі, жерленген жері, жаназасын оқыған имамның аты-жөні туралы деректер енгізілген. Неке қию туралы бөлімінде некелесушілердің аты-жөні, жасы, руы, қос тараптан куә болған туыстарының аты-жөндері, руы, берілген қалың малдың мөлшері, ру таңбалары, неке қиған имамның аты-жөні тіркелген. Сондай-ақ талақ (ажырасу) оқиғасы тіркелген бөлімде ажырасушылардың аты-жөні, руы, талақ ету себептері, куәлардың аты-жөні, руы, тіркеген молданың аты-жөні, ру таңбасы көрсетілген.
– Бұл жазбалардан біз тіркеу кітабының қазіргі замандағы АХАЖ (ЗАГС), сот, нотариус, халыққа қызмет көрсету орталығының (ЦОН) қызметін бір өзі атқарғанын көреміз. Тіркеу кітабы сол кезеңдегі қазақтардың арасындағы туыстық және мүліктік қарым-қатынастарды реттеп отырған. Яғни осы кезге дейін әр жерде айтылып жүрген «қазақтар надан болған, жазу-сызуы болмаған» деген пікірді теріске шығарып отыр, – дейді Жантас Сафуллин.
БҚО тарих және археология орталығының директоры Мұрат Сыздықовтың пікірінше, метірке кітабындағы жазбалар сол өңірдегі халықтың саны мен әлеуметтік жағдайын, жеріміздің байырғы атауларын білуге мүмкіндік береді.
– Тарихи демография тақырыбында жазған ғылыми еңбегімізде көбінесе Ресей империясында жүргізілген санақ нәтижелерін пайдаланып, соған сүйенетін едік. Мешіттердің тіркеу кітаптары бұл тараптағы ғылыми зерттеу ісін толықтыратын, тың мәліметтер қосатын жаңалық екендігінде сөз жоқ. Ресей және Қазақстан архивтеріндегі барлық мәліметті жинап, кешенді зерттесе, өткен ғасырлардағы қазақ қоғамының толық суреті шығатыны анық, – дейді Мұрат Наурызғалиұлы.
Метіркелік кітаптар – өлке тарихында бұрын-соңды зерттелмеген тың тақырып. Тарихшы ғалым Жәнібек Исмурзиннің айтуынша, метіркелік кітаптар нақты мәлімет береді. Уфа қаласындағы архивте кезінде құрамына қазақ даласы да кірген Орынбор муфтиятына қатысты 71 мың құжат сақтаулы көрінеді. Бұл құжаттардың қазақ сахарасындағы дін мәселесін зерттеуде, рулық-тайпалық шежірені анықтауда, өлке тарихын түгендеуде маңызы зор болмақ.
Метіркелерді оқып, қазіргі жазуға аударып жатқан ғалым Сайпулла Моллақанағатұлы қызықты деректерді ортаға салды: Мәселен, 1865 жылы Ішкі ордадағы І Теңіз округінде қыздың қалыңмалы үшін күйеу жігіт жағы 16 сиыр, 60 қой, 3 жылқыны бірден беріп, 10 сиыр, 45 қой, 3 жылқыны кейін әкелуге уәде ететін болған екен.
Әрине, метіркелерді зерттеу жұмысы жаңадан қолға алынып жатыр. Зерттеу жұмысы барысында кейбір танымал тарихи тұлғалардың туған кезінен бастап өмірден өткенде қойылатын құлпытасына дейінгі аралықты анықтап, ғылыми айналымға қосу мүмкіндігі туды. Өлке тарихының жанашырлары болашаққа жоспарланған жұмыстарды жүйелі жүзеге асыру үшін арнайы ғылыми-зерттеу орталығын құру қажеттігін айтады.
Қазбек ҚҰТТЫМҰРАТҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»
ОРАЛ
Суретті түсірген
Темірболат ТОҚМӘМБЕТОВ
