Ғасырлар бойы, дәлірек айтсақ, түрік мемлекеті құрылғалы бері, қолданыста болған араб әрпі халықтың діни сеніміне, тарихи жадына, діліне, мұсылмандық, ұлттық ұғымына сіңісті болып, дүниеге талай ұрпақ әкеліп, оның рухани әлемінің ажырамас бөлігіне айналды деп айтуға болғандай еді. Сол себепті Құран жазуы – араб әрпінен бас тарту ақылға сыйымсыз болып көрінуі әбден мүмкін. Алайда, елдің алдында үлкен таңдау тұрды. Ол таңдау – халықтың келешек тағдырымен тікелей байланысты. Сондықтан осындай қиын сәтте басын бәйгеге тіге алатын бір тұлғаны тарих қажет етті. Ол тұлға – түрік жұрты үшін өзін құрбандыққа арнап, қан-қасап соғыста ғажайып ерлік көрсетіп, елді сақтап қалған, әйгілі қолбасшы Мұстафа Кемал еді. Және әлгіндей қатерлі шешімге ажалдан да қорықпайтын осындай әскери адам ғана бара алуы мүмкін. Екіншіден, өз заманының көзі ашық білімді адамы болғандықтан, ол өркениет көшіне еуропалық үлгіде мемлекет жасау арқылы ғана ілесуге болатынын түсінді. Ұлттың болашағына қатысты реформалардың кез келген қиындықтан жоғары тұратынын жақсы білген Мұстафа Кемал жауапкершілікті мойнына алып, әрі халық алдындағы өзінің зор беделін пайдаланып, араб әрпін латын әрпіне ауыстырды. Бұл 1928 жылы болған оқиға.
Ал Кеңес Одағындағы орыс емес халықтардың әріп ауыстыруының мәні басқаша. Совет адамы деп аталатын жаңа типті халық жасау деген желеумен өзге халықтарды дамудың жаңа саяси жолына түсіру мақсатында, оларды белгілі бір дәрежеде тарихи жадынан айыру, тарихты 1917 жылдан бастау, орыс мәдениетінің (бүгінгі тілмен айтсақ, «орыс әлемінің»), орыстық сананың ықпалын күшейту, ол үшін орыс тілді басылымдардың санын көбейту, жазуды жаппай кириллицаға ауыстыру тағы сол сияқты шаралар іске асырыла бастады. Әрине, мұның бәрі халықтың өзінің ішкі рухани қажеттілігінен туып жатпағаны белгілі. 1929 жылғы қазақ жазуын араб әрпінен латыншаға ауыстыру осы идеологиялық науқанның басталуы ғана болатын. 1940 жылы негізгі шаруаның өзіне бет түзеп, латын әрпінен кириллицаға көшу жүзеге асырылды. Егер мәселені өзінің атымен айтсақ, бұл орыстандыру саясатының бір тармағы ғана еді.
Бұл жағынан коммунистік идеологияның қол жеткен табысы аз болған жоқ. Совет өкіметінің саясатына сенген, берілген бірнеше ұрпақ дүниеге келді. 1962 жылы қазақ халқының саны өз елінде 28,9 пайызға төмендеді. Бұдан кейін бұл елді Қазақстан деп атаудың қажеті бар ма деген сөздер де шыға бастады. Осындай ахуалға риза болған Н.Хрущевтің: «Біз патша өкіметінің қолынан келмеген нәрсеге қол жеткіздік» деп мақтанғаны есімізде. «Ұлттардың қосылуы» (слияние наций) деген базалық концепция жасалды. Онда Совет одағындағы ұлттардың коммунистік идея негізінде түбінде бір ұлтқа айналатыны және ол ұлттың тілі орыс тілі болатыны анық айтылған.
1991 жылы Совет өкіметі құлағаннан кейін өзге ұлттар – тәуелсіздік алғандары бар, ала алмай қалғандары бар – өзінің империялық саясатынан бас тарта қоймаған Ресей ықпалынан алыстауға пейіл танытты. Соның бірі – кириллицадан латын әрпіне көшу еді. Әзербайжан, Өзбекстан, Түрікменстан бірден көшті. Татарлар латын әрпіне көшу туралы шешім қабылдады, бірақ кейін ол шешімге Кремль тарапынан тыйым салынды. Шығыс еуропалық славян халықтары да латыншаға көше бастады. Тіпті, Совет өкіметінің алғашқы жылдарында латын әрпіне көшу мәселесі Ресейдің өзінде әңгіме болғаны жайлы айтылып жүр. Бірақ кириллица орыстардың өркениет бастауында тұрған ұлттық мақтанышы болғандықтан ондай әрекетке бара алмайтыны түсінікті. Бүгінде Украина латын әрпіне көшу мәселесін күн тәртібіне қойып отыр. Мұндай жаппай науқанның ар жағында еркін дамуға қолбайлау болған империялық ықпалдан босанып, құлдық санадан арылу, адамзаттық құндылықтарға негізделген ұлттық дамудың жолына түсу, сол үшін өркениет орталығына бір табан жақындай түсу деген ниеттің жатқаны белгілі.
Алайда, Қазақстан ол топқа бірден қосыла алмады. Біріншіден, қоғам төрінде отырған игі жақсылардың өз ішінде ауызбіршілік болған жоқ. Біреулер – орыстық санадан әлі арыла қоймағандар – мұны үлкен қателік деп есептесе, қайсыбір ұлтжанды азаматтар бұл реформаның қазақтар үшін кері әсері болуы ықтимал, орыс тілді ұрпағымыздан біржола айырылып қалуымыз мүмкін деген қауіп айтты (Әрине, бұған қарап, ұрпақтарымыздың басын біріктіріп отырған кириллица екен деген ой тумаса керек). Екіншіден, ол кезде қазақтардың өз ішіміздегі үлес саны да әлі түбегейлі артықшылыққа жете қоймаған кезі еді. Оның үстіне көрші Ресей мемлекеті біздің кириллицадан кетпеуіміз үшін ақпараттық кеңістік саласында үгіт-насихат жұмыстарын қатты жүргізді. Қысқасы, әліптің артын бақтық.
Одан беріде біраз уақыттың жүзі болды. Тәуелсіздік алдық. Тіліміздің мемлекеттік мәртебесін жаңа Конституциямызбен бекітіп, үлкен бағдарлама жасадық. Латын әрпіне көшу туралы ой-пікірлер ортаға түсе бастады. Енді, міне, бұл мәселені Президенттің өзі көтеріп отыр. Бұл дұрыс болды деп есептейміз.
Бүгінгі жағдайдағы бір жеңілдігіміз – халқымыздың саны 70 пайызға жақындап, түбегейлі көпшілікке айналғанымыз, ал қиындығымыз – қарсыластардың (оның ішінде орысы да, қазағы да бар) тәжірибе жинап, көрші елдегі идеологтармен қол ұстасып, жасқанбай күресе алатын күшке айналғаны. Олар баяғыша бізді Еуропамен, АҚШ-пен қорқытады (олардан бізге келер қауіп жоқ болса да). Одан қалды, орыстың ықпалынан кетуге тырыссаң, Украинаның кебін киеміз, солтүстік облысты тартып алады деп екі қорқытады. Орыс тілді бір қазақ жазушысының бүкіл қазақ интеллигенциясын жоққа шығарып, қазақтың мәдениетін, руханиятын біз жасаймыз деп мақала жазғаны бар. Бір елдің руханиятын, мәдениетін көрші елдің тілімен қалай жасауға болатынын бір Құдай білсін.
Қазір латын әрпіне көшу мәселесі ақпарат кеңістігінде, әлеуметтік желіде, жиналыстарда қызу талқылануда. Бір жақсысы, әзірге дауласудың аяғы жауласуға ұласып жатқан жоқ. Пікір алмасу бар. Осылай болуға тиісті. Қолдан келгенше, өз ойларымызды ортаға салып, түсінісіп, белгілі бір ортақ тұжырымның төңірегіне топтаса алсақ, құба-құп. Бұл күнде айтылып жатқан ой-пікірлердің бәріне тоқталып жату мүмкін емес. Тіпті, орта ғасырдағы ұйғыр жазуы деген атпен таныс, бұл күнде қолданыста жоқ деп айтуға болатын, көне түрік жазуына көшейік деп немесе баяғы араб графикасына қайта оралайық деп жүргендер де бар. Оған қарсы дәлел айтып уақыт алғымыз келмейді. Латын әрпіне көшейік, бірақ Қазақстандағы орыстар да көшсін деген талапқа бір ауыз пікір білдірейік. Бұл талапта, әрине, не заңдық, не ғылыми негіз бар деп айту қиын. Халықаралық тіл болып саналатын орыс тілінің әріп қолдануы, орфографиясы, емлесі ғасырлар бойы қалыптасқан, бұл күнде Ресей Федерациясы үкіметінің қаулысымен бекітілген, оны өзгертуге ешкімнің хақысы жоқ. Бүкіл әлемде орысша үйренгісі келгендер кириллицамен үйренеді. Сол сияқты, ағылшын тілін Ресейде кириллицаға ауыстыра алмайды, латын әрпімен үйренеді. Қытай тілін иероглифпен ғана үйренуге болады. Бір елдің орфографиясын өз еліңде өз әрпіңе ауыстырып, жаңа орфография жасау мүмкін емес, ондай ғылым жоқ. Егер ондай әрекетке барған жағдайда, бұл үлкен саяси арандату болып табылар еді.
Бұдан кейінгі мәселе – онсыз да қазақ тілді және орыс тілді болып екіге жарылып жүрген ұрпағымыздың екінші бөлігінен айырылып қалмаймыз ба деген қауіп. Біріншіден, ұрпақтың дүниетанымдық көзқарас жағынан екіге бөлінуі – орыстандыру саясатының нәтижесі. Кириллица сол саясаттың бір тармағы екенін жоғарыда айттық. Ал латын әрпіне көшу сол орыстық санадан босанудың бір тармағы деп айта аламыз. Латын әрпі орысша оқитындарға таңсық емес, олар осы әріппен шет тілдерін оқиды. Қазірдің өзінде әлеуметтік желілерде жастардың латын әрпін қазақ тілінде қолданып жүргенін көріп жүрміз. Ал шындығына келсек, халықты тұтастыратын мемлекеттік тіл.
Мемлекеттік тіл ең алдымен мемлекеттік басқару жүйесінің, мемлекеттік органдардың тілі. Сол себепті де, мемлекеттік тіл деп аталады. Сондықтан бірінші талап – мемлекеттік қызметкер мемлекеттік тілді білуге міндетті. Осы бір конституциялық талап бізде орындалып жүрме деген сұрақ әркімнің көңілінде жүргені ешкімге құпия емес.
Әртүрлі түсініктермен немесе күнделікті жалпақшешейлікпен емес, заңмен өмір сүретін мемлекет қана өз қауіпсіздігін сақтай алады.
Барлық өркениетті елдерде мемлекеттік тіл мемлекеттің өмір сүруін, әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ететін, халықты ортақ мүддеге біріктіретін, ұлтты ұйыстыратын негізгі күш. Басқасын былай қойғанда, көп ұлтты Ресейде орыс тілінсіз ешкім мемлекеттік қызметке тұра алмайды. Бірақ ол үшін мемлекеттік тілді емес, өзін кінәлайды. Ал бізде бәрі басқаша – дау-дамайдың бәріне мемлекеттік тіл кінәлі болып шыға келеді. 26 жылдың ішінде 26 сөз үйренбеген, тіпті үйренгісі келмеген адамды осы елдің жанашыры деп мойындауға бола ма? Егер жанашыры болмаса, ол қалайша жоғары қызметте жүр? Сұрақ көп. Ресейдің мемлекеттік тіл туралы заңында орыс тілінің міндетті тіл екені басып айтылған. Шындығына келсек, мемлекеттік тілді білудің міндеттілігі әлемдік деңгейде мойындалған нәрсе. Көптеген елдерде мемлекеттік тілді білмейтін адамға азаматтық берілмейді. Бізде де мемлекеттік тілдің халықаралық нормаға сай мәртебесі айқындалуы керек. Ешқандай шетел тілі бөтен елде міндетті тіл бола алмайды. Сондықтан оларды мемлекеттік тілмен қатар қойып, мемлекеттік бағдарламалар жасау негізгі тілдің дамуына көмектесе ме, әлде кедергі жасай ма деген сұрақ тудырады. Әрине, бұдан шет тілдерді білудің қажеті жоқ деген ұғым тумаса керек. Ағылшын тілін білуге толық жағдай жасайық, бірақ оны мемлекеттік тілмен қосақтап, қолдан проблема жасаудың қажеті бар ма?
Ұрпақтан айырылып қалмаудың тілден басқа негізгі жолдары – адамды, заңды сыйлайтын, өмір сүруге қолайлы қоғам құру, экономиканы, халықтың әл-ауқатын көтеру, білім беру жүйелерін жолға қою, жұмыссыздық, жемқорлық секілді бәлелерден арылу, бүгінгі заманның ғылымы мен техникасын игеру. Өркениетті елден ешкімнің кеткісі келмейтіні өзінен өзі белгілі.
Жетпіс жыл бойы жасалған мұрамыз далада қалып қоймай ма деген де пікірлер айтылуда. Оған – араб әрпінен латыншаға, одан кириллицаға көшкенде қай асыл мұрамыздан айырылдық деген қарсы сұрақпен жауап беруге болар еді. Қажет нәрсе міндетті түрде жаңа әріпке көшіріледі. Ал кезінде жалған идеялармен талай ұрпақтың санасын улаған советтік қоқыс немесе әдебиеттегі халтуралар далада қалып қоюы әбден мүмкін, бірақ ол үшін өкінудің қажеті жоқ. Қайта құтылғанымызға қуану керек.
Тағы бір айтылып жүрген әңгіме – латын әрпіне көшкен елдер тығырыққа тіреліп, қатты өкініп жүр екен деген жалған ақпарат. Өзбекстанда да, Әзербайжанда да елдің бүгінгі өміріне етене араласып жүрген қайраткерлердің ішінен қатты өкініп жүрген ешкімді көре алмадық. Рас, қиындықтардың болғанын ешқайсысы жасырмайды. Реформаның қиындықсыз болмайтыны әлдеқашан дәлелденген ақиқат. Тек ендігі мәселе солардың тәжірибелерін сараптап, мүмкіндігінше қателіктерді қайталамауға тырысу.
Кейбір азаматтардың алдымен орфографияны, емлені жетілдіріп алайық, көшсек, сосын көшейік деген әңгімесіне айтарымыз мынау. Фонемаларды әріппен белгілеу, тыныс белгілерін анықтау – бұл таза ғылымның еншісі. Ғылым үнемі жетілу, кемелдену негізінде тоқтаусыз дами береді. Қазір Тіл білімі институтында латын әрпіне көшудің бәленбай нұсқасы жасалып, оның ішінде ең ыңғайлы деген нұсқасы дайын тұр дегенді айтады. Ендеше, орфографияны тек кириллица кезінде ғана емес, латыншаға көшкеннен кейін де жетілдіре беруге әбден болады деп ойлаймыз. Бұл арада тілге тиек болып отырған реформаның тарихи, саяси мәні басым екенін естен шығармайық.
Латын әрпіне көшу − түбі бір, тарихы ортақ түркі халықтарымен жақындастыра түсетіні де маңызды факторлардың бірі. Олармен бірлесе отырып, гуманитарлық ғылыми-зерттеулерді жаңа сатыға көтеруге мүмкіндіктің молаятыны сөзсіз. Туыстас халықтардың ынтымақтастығынан ешкім ұтылмайды.
Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні – латын әрпіне көшу ұлттың болашағына қатысты заман талабы. Ширек ғасыр асықпай жүрдік. Енді бұл іске белсеніп кірісетін кез келді деп есептейміз. Мемлекеттік бағдарлама белгілі ғалымдарды, сонымен бірге, тәжірибесі бар көрші елдердің мамандарын қатыстыра отырып, ұқыпты да, тиянақты түрде әзірленуге тиісті. Іске сәт!
Төлен Әбдікұлы,
Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты
