Үш тіректің түйісуі

Өркениеттің бүкіл даму тізбегіне зер салсаңыз, онда көретініңіз дамудың тек қана білім мен ғылым болған жерде ақиқатқа айналғандығы. Александр Македонский тұсында тізімін Аристотельдің өзі жасады делінетін әлемнің жеті ғала­ма­ты Шығыс Азия елдерінде орналасқан екен. Қазіргі Түркия жеріндегі Эфес қала­сында сол жеті ғаламаттың бірі Артемида храмы болған. Қазіргі Иран, Ирак жерінде орналасқан патшалықта «Аспалы бақ» (Семирамида бағы) бой түзепті. Ол тізімге ілінбей қалған Үндістан мен Қытай жеріндегі жерасты храмдары қаншама. Қыс­қа­сы, саналы адамзат ғылым дамыған жер­де бәрі құлпыратынын біліп алды. Егер біз білетін бертіндегі тарихқа көз жүгіртсек, онда көретініміз – Екінші дү­ние­жүзілік соғыстан күл-талқан болған Еу­ропа елдері мен Жапонияның қысқа мер­зім ішінде гүлденуі. Бұл дамуда да, сөз жоқ, ғылыми жаңалықтардың ізі жа­тыр. Кезінде КСРО өзін қоршаған бүкіл капиталистік әлемге жалғыз қарсы тұрды. Оған капиталистік дүниенің барлық күші бата алмады. Себебі, Одақта әскери әлеует­ті нығайтуға ерекше көңіл бөлініп, барлық ғылым мүмкіндігі сол мақсатқа пайдала­ныл­ды. Егер сол күшті Одақ неге құлады деген сұраққа жауап беретін болсақ, ол да дайын секілді. Әскери стратегиялық мақ­сат­қа қызмет ететін ғылымды дамуға күш салынды да, халық шаруашылығына қыз­мет ететін ғылым назардан тыс қалды. Мә­селен, Жапонияның жеңіл авто­кө­лі­гі­не, электронды тұрмыстық тауарларына қызығушылар олардың арзандығы мен үнем­ділігін тілге тиек етеді. Сонда мы­на­дай сұрақ туады: ғарышқа бірінші жа­сан­ды жер серігін, адамды ұшыра алған Ке­ңес одағының ғылымы жапон авто­көлік­теріндегідей жанармай үнемдейтін инжектор секілді құрылғыны ойлап табуға қабі­леттері жетпеді ме? Біздіңше ғылымның әлсіз, ғалымның талантсыз болуы мүмкін емес. Кеңестік ғылым мектебі ешқашан қатарынан кем қалған жоқ. Тек халық шаруашылығы тауарларын сапа жағынан көтеруші ғылым қаржыландырылуы кейін қалып жатты. Демек, экономиканың негізгі тірегі әлсіз болды. Сондықтан кез келген мемлекетте басшылар ғылымға көңіл бөлсе, сол мемлекет дамиды деген қоры­тын­ды жасай аламыз. Өзінің соңғы қызметіне сатылап өсіп, ақыры егемендігін жариялаған Қазақстан Республикасын құрушы Тұңғыш Президентіміз ұлттық білім, ғылымға мемлекет тәуелсіздігін жариялағаннан бері ерекше көңіл бөліп, қамқорлық көрсетіп келе жа­тыр десек артық айтқандық емес. Баршаға белгілі егемендіктің алғашқы жылдары бүкіл еліміз үшін аса қиын кезең болды. Бұл оның көрегендігі мен білімділігінің нақты мысалы. Ал экономикадағы бұл қиындықтар табиғи заңдылық еді. Олай дейтініміз КСРО державасының бір бөл­ше­гі Қазақстан экономикасы жалпы­одақ­тық экономикамен ажырағысыз деңгейде шиеленісті байланыстырылған болатын. Айталық, Алматыдағы бір алып зауытта бар болғаны подщипник шығарылды. Одақ кезінде осы өнімдер барлық дерлік одақтық зауыттарға таратылды десе де болғандай. Одақ ыдырап, сол өнімді ал­ды­­ратын зауыттар жұмысын тоқтатқан шақ­та біздің Алматыдағы зауыт та тоқ­тауға мәжбүр болды. Сондай-ақ КСРО әскери әлеуетіне қызмет еткен жиырмадан астам кәсіпорын көп ұзамай-ақ өмір сүруін аяқтады. Ал бұлардың әрқай­сы­сында бес мыңнан он мыңға дейін адам жұмыс істегенін ескерсек, жағдайдың қалай орайласқанын түсіну қиын емес. Жағдай біз жоғарыда суреттегендей болып тұрған кезеңде бар жауапкершілікті өз мойнына алған Тұңғыш Президентіміз халықты сабырлылыққа шақыруды күнделікті қызметінің маңызды буынына айналдырды. Сол кездері Нұрсұлтан Әбіш­ұлы қиналған халық арасында жиі бол­ғанын күнделікті ақпарат құрал­дары­нан оқып, теледидар хабарларынан көріп жүрдік. Елбасымыздың қинал­ған халыққа былай дегені әлі естен кетпейді: «Біздер не көрмедік, нені жеңбедік. Аштықты да, Ұлы Отан соғысын да бастан өткердік, жеңіскер болып шықтық. Бұл төзімділік пен игі мақсатқа жұмылу­дың айқын көрінісі еді. Сондай небір зұл­матты бастан кешкен халық едік қой, тағы да төзейік, шыдайық, бірлік пен ынты­ма­ғымызды сақтайық. Ал мен сендерге көп ұзамай-ақ бұл қиындықтың артта қалып, тәуелсіз Қазақстанымыз қайтадан даму жолына түсетініне уәде беремін». Аса қиын­шылықта өмір сүріп жатқан халық алдына еш жасқанбай шығып, осындай уәде беру тек қана өз білімі мен қабі­леті­не сенген, жауапкершілікті толық сезініп, өз мойнына алған көшбасшылардың ғана қолынан келетін іс екені айқын. Ақыры, дәлірек айтсақ, 1996 жылы экономикалық рецессия мен гиперинфляция шегінді. 1997 жыл тәуелсіз ел экономикасының ілгерілеуімен қорытындыланды. Сол кездегі жағдайдың тағы бір ақи­қаты естен кетпейді. Нұрсұлтан Әбіш­ұлы мұғалімдерге жалақыларын, студенттерге шәкіртақылары берілмей жатқан күннің өзінде де солардың бәріне тәуелсіз Қазақ­стан үшін ең басты қажеттілік білім мен ғылым екенін ұдайы атап көрсетіп, мектептерде оқушылардың сабаққа қа­ты­суын, студенттердің лекциялар мен ғылы­ми ізденістерден қалмауын қадағалауды оқу орындары басшыларына ерекше міндет етіп жүктеді. Өз кезегінде жаңа мемлекетті құрушы мектептер мен жоғары оқу орындарын компьютерлендіру ісін ТМД көлемінде бірінші болып қолға ал­ды. Ел бюджетіне түскен азғантай ақша­дан осы мақсатқа арнайы қаржы бөлуді де ешқашан ұмытқан жоқ. Нәтижесінде посткеңестік кеңістікте орта мектептері толық компьютерлендірілген Қазақстан Республикасы өмірге келді. Назар аударатын бір тұс, посткеңестік кеңістікте аса қиын кезеңнің өзінде ғы­лым туралы заң қабылдаған біздің Қазақ­стан екен. Оған да ұйытқы болған, нұсқау берген Тұңғыш Президентіміз екенін білеміз. Сол заңды дайындаушылар кейіннен былай деп еске алды: «Заңды дайын­дау мақсатында құрылған жұмыс тобына Президент арнайы тапсырма берді. Онда ең алдымен отандық білім, ғылым са­ла­сын қаржыландырудың қанағаттанарлық жүйесін іске қосатындай тетік болуы керек дегенді айтты. Білім – ғылым – өнді­ріс тізбегін жасау қажеттігіне ерекше кө­ңіл бөлді. Ал заңды жаңартудағы басты мақсат тәуелсіз Қазақстанның осы сала­сын халықаралық қалыпқа көшіру екенін ескертті. Ең бастысы, Нұрсұлтан Әбіш­ұлы­ның елдің болашағына білім мен ғы­лым арқылы негіз қалау ұстанымын ел тәуелсіздігінің алғашқы қиын кезең­дерін­де-ақ өз қызметінің өзегі етіп алғандығы. Сөйтіп, қожырай бастаған салаға қайта­дан жан бітті. Десек те, заңда толып жат­қан олқылықтар болды. Айталық, Елбасы­мыз­дың негізгі тапсырмасы халықаралық қалыпта жұмыс істейтін білім – ғылым – өндіріс тізбегін құру болса да, дәл осы іске кедергі келтіретін бюрократиялық буын­­дар өмірге келді. Сөйтіп, көптеген ғалымдардың ашқан жаңалықтары тәуел­сіз мемлекетіміздің игілігіне айналмай қал­­ды. Бұдан шығатын қорытынды, биыл­ға дейін қолданыста болған алғашқы заңы­­мыз­да Президент берген негізгі тапсыр­ма­ны: білім – ғылым – өндірісін тіз­бегін құрудың орнына бюрократтарға тақ бердік. Жағдайдың осылай болып тұрғанын Ел­ба­сы талай жиындарда ай­тып, Білім және ғылым министрлігін бас­қарған аза­мат­тарға саланы «халықаралық қалыпқа көші­ретін кез жеткенін» ескертіп жүрді. 2010 жылдан бастап Қазақстан даму­дың индустриялық-инновациялық бағдар­ла­масы бойынша жұмыс істеуді қолға алды. Бұл Елбасымыздың тікелей нұс­қауы­мен жасалған ұлттың сапалық дең­гейін көтеретін кешенді жұмыс. Осы уа­қыт­қа дейін аграрлы, шикізатты аймақ болып келген Қазақстан енді он жылдан кейін индустриясы дамыған елдердің қа­тарына қосылмақ. Біздің экономист-ға­лым­дар мұны ақшамен бағалаймыз. Егер осы тұрғыдан түсіндіретін болсақ, онда жұмысшы қызметкерлер арасында жоға­ры жалақылар саны артатын болады. Ең­бек технологиясы түбегейлі өзгереді. Мә­се­лен, қазірдің өзінде компьютермен бас­қарылатын өндіріс орындары өнім шыға­рып жатыр. Бұл зауыттардағы жұмыс­шы­ларды білікті инженерлер деуге де бола­тын шығар. Демек, осының өзі-ақ ұлттық сапаның уақыт озған сайын жақсара тү­суі­не қаланған бір негіз емес пе. Нұр­сұл­тан Әбішұлының осындай көреген эко­но­микалық саясатын жүзеге асырушы ұлт­тық мамандар мен ғалымдар болуы тиіс. Жоғарыда айтқанымдай, ел дамуында негізгі үш тіреу болады. Оның біріншісі – білім. Егер біздің осы бірінші тіреуге үңіле қарайтын болсақ, онда «ғылым ту­ра­лы» жаңа заң оның халықаралық қа­лып­қа сай жұмыс істеуін қамтамасыз етіп тұрғандай. Біз мұғалімдердің жалақысы төмен болғандықтан ұстаз қадірі кетті деп келдік. Ал мына жаңа заңда мұғалім­дер­дің орташа жалақысы экономика сала­сын­дағылардың орташа жалақысынан кем бол­майтыны баянды етілген. Бір атап көр­сетерлік тұс, жалақының жекелеген мұ­ға­лімдердің білім беру нәтижесіне тікелей байланысты болатындығы. Егер белгілі бір мұғалім шәкірттеріне сапалы білім беретін болса, оның жалақысы былайғыға қарағанда жоғары болмақ. Олай болса шетелдердегідей сала мамандарын қаржы­мен ынталандыру оң нәтиже береді деп ойлауға тиіспіз. Екіншіден, елімізде шетелдік қалыпта оқытатын талантты, дарын­ды балалар мектептері жұмыс істейтін болады. Екінші тірек – ғылым. Бүкіл ғұмыры­мыз­ды ғылым саласына арнағандықтан, оның қоғам және мемлекет үшін пайдасы қандай екенін қажет болса жыр ғып айтар едік. Бірақ оны, меніңше, жаппай сауатты қазақстандықтардың бәрі түсінеді деп ой­лай­мыз. Ендеше осы екінші тіректің жемісін көретін кезді жаңа заң жақындата түскендей. Бұрындары ғалымдарымыз аш­­қан жаңалықтарын «өткізе алмай» әуре-сарсаңға түсіп келсе, енді олар тек қана ғылыми ізденісті жалғастырушы тұлға қалпында қалады да, жаңалықты өндіріске енгізумен ғылыми кеңес айналысатын бо­ла­­ды. Ал жаңалықтың өндіріске енуі жа­ңа­лық ашушы ғалымның материалдық жағдайын түзейтін бір көз болып шығады. Жаңа заңда ғалым үш көз арқылы қаржы­ландырылатыны нақтыланған. Оның біріншісі – негізгі жалақы. Ғалымда жалақы және жұмыс істейтін орын болады. Бұл мемлекеттің басты кепілдігі. Екінші жолда мемлекет ғалымдарға ғылыми ізденісті жүргізу үшін арнайы мақсатты грант бө­леді. Бұл грантты жекелеген ғалым немесе ғылыми топ пайдалануы мүмкін. Үшін­ші көз – өндіріс. Жекелеген ғалым жала­қы­сын ала жүріп, арнайы грантпен жүр­гі­зілген ғылыми ізденіс жұмыс­тары­нан нақты нәтиже алса, ол жоғары ғылы­ми кеңесте мақұлданады да, өндіріске жолдама алады. Бұл жерде ғалым автор ретінде тағы қосымша қаржымен қамта­ма­сыз етілетінін айту керек. Сонда осы­нау үш көз арқылы қаржыландырылған ғалым және ғылыми ізденіс нәтижелірек болады деп ойлауға бүгіннің өзінде мүмкіндік бар. Назарбаев университеті үлгісінде жұ­мыс істейтін жоғары ғылыми кеңес жекелеген ғалымдар мен ғылыми институт­тар­дың ізденіс нәтижелерін тікелей өндіріске енгізуді қолға алатын бір тетік болмақшы. Мұндайда білім мен ғылымға үшінші тірек – өндіріс өзі келіп түйісті деуге бола­тын шығар. Ол үшеуі түйісетін жерде ел гүлденеді. Қазіргі кезде көп жерлерде «шетелдік компанияларда шетелдік мамандарға отан­дық мамандардан артық ақша төле­не­ді» деген сөз жиі айтылады. Былай қарағанда, шетелдік мамандардың біздің мамандардан біліктілігі артық емес секілді. Десек те, мен дәл осы шендестіруге келісе алмай­мын. Өйткені, шетелдерде нақты бір саланың нағыз білгірі дайындалады. Ал бізде жалпылама оқытылады. Айталық, инженер мамандығының өзі шетелдерде мейлінше нақты тұстарға лайықты оқы­тылу басталғалы қашан. Ал біз кеңес­тік жүйедегі жалпыламадан осы уақытқа дейін құтыла алмай келдік. Енді оқу жаңа заң бойынша жүзеге аса бастаған кезде осындай өте нәзік салалар мамандары өз елімізде, өз азаматтарымыздан даярла­нып, бұл түптеп келгенде мол жалақылы қызметке шетелдіктердің шақыртылуын тоқтатады. Екіншіден, жоғарыда айтып кеткеніміздей, интеллектуалды жұмыс орындары көптеп ашылып, олардың жұмысшы­лары­ның өзі интеллигенттердей еңбек жағда­йын­да қызмет етеді. Бұл сондағы жұмыс­шылардың өмір сүру мерзімін ұзартып, жалпыұлттық ғұмыр артады. Үшіншіден, жалақы мөлшері өсетін болады. Төменгі жалақылы қызметтер азайып, елдегі орташа жалақы мөлшері артады. Бұл халық­тың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайы жақ­сара­ды деген сөз. Төртіншіден, ұлттық сапа жоғары деңгейге көтеріледі. Бұл қоғамдық сананың өсуін қамтамасыз ететін жалғыз жол. Бұл сондай-ақ мемлекетте орташа таптың қалыптасуын қамта­ма­сыз ететін де жол. Дамыған елдерде жұмыс істейтіндердің 70 пайыздан аста­мы инттелектуалды жұмыс орындарында екен. Сонда қалалардағы аула тазартушы, үй күтуші секілді мамандық иелерін ескермесек, аграрлық салада жүргендері шамамен 25 пайызды құрайды. Келесі бір ұтатынымыз – жалпыұлт­тық тұрмыстың жақсаруы. Өйткені, Президент индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы мен «Ғылым туралы» заң­ды бір-біріне дәнекер болуы үшін ұштас­тыра қабылдаттырды. Оның басты себебі, отандық білім ғылымды, ғылым ин­дустрия­­ны дамытсын дегендік болса керек. Осы тұрғыдан алғанда 2010 жылдан бастап пайдалануға беріліп жатқан ны­сан­дар негізінен өңдеуші-ұқсатушы сала бо­лып тұрғаны сөзіміздің нақты дәлелі. Ал өңдеуші-ұқсатушы салалардың өнімін­де қосымша құн ең кемі шикізаттан екі есе жоғары. Бұдан шығатын қорытынды, елі­міздің жылдық ішкі жалпы өнімі негізінен интенсивті өсіп, отандық еңбек өнім­ділігі артып, ақыр аяғында қазақ­стан­дықтардың орташа табысы айтарлықтай өседі. Президенттік бағдарлама бойынша 2020 жылы ішкі жалпы өнім 2010 жылғы дейінгіден шамамен 150 пайызға ортақ. Мұндай жағ­дайда біз отандастардың орташа жал­ақы­сы да 2010 жылғы деңгейден 150 пайызға өседі деп ойлауға қақылымыз. Бұл эконо­мика ғылымының нақты тұжырымы. Орайы келгенде айта кетейік, Қазақ­стан КСРО-дан күйреген экономиканы ғана мұраға алған жоқ, сонымен бірге, ең мықты ғылымды да мұра ете алды. Химия, физика, математика, биология, микробиология, медицина саласында небір талантты ғалымдарымыз болды және әлі де бар. Ең бастысы, солар негізін қалаған ғылыми мектеп күні бүгінге дейін жұмыс істеп жатыр. Мәселен, Болат Жұбанов, Еділ Ерғожин секілді ғалымдар дүние­жүзілік химияда теңдесі жоқ жаңалық ашқан тұлғалар. Әттең, сол жаңалықтар кезінде зауыттар басқа жерлерде орналас­қандықтан Қазақстанға тимеді. Десек те, сол ғалымдардың мектебі Тәуелсіздіктің 20 жылы бойына үздіксіз жұмыс істеп, небір тамаша жаңалықтар ашып үлгерді. Меніңше, жаңа заң және сол заң бойынша жұмыс істейтін тетіктер отандық ғалым­дардың жаңалықтарын өндіріске енгізіп-ақ Қазақстанды әлемдегі ең мықты мемлекеттермен иық теңестіретін жағ­дайға жеткізер күн алыс емес. Олай дейтін себебім, қазақстандық ғалымдарға бү­гін­де Америка, Франция, Жапония, Қы­тай секілді мемлекеттер «құда» түсіп, бірлескен жобалар бойынша жұмыс істеуді ұсынып жүр. Кейбір жобалар қазірдің өзінде жұмыс істей бастады. Н.Назарбаев бағдарламаларына рет-ретімен көз салған ғалымдар Елбасымыз алға қойған «әлемдегі бәсекелестікке қабілетті елу елдің сапында болу» мақ­сатының оның бүкіл жиырмажылдық қыз­метіне өзек болып өрілгенін байқай алады. Әуелі КСРО-дан қалған эконо­ми­калық рецессия мен гиперинфляциядан шығуға бар күш жұмылдырылды. Содан соң шикізаттық негіздегі экономиканы даму арнасына сала отырып, одан келесі негізгі бағдарламаны жүзеге асыру үшін қажетті қор жиналды. Ақыр аяғында 2010 жылдан бастап индустриялық-иннова­ция­лық даму бағдарламасы қолға алынды. Міне, осы бар болғаны жиырма жыл ішінде ғылым туралы екі заң қабылдануы да Нұрсұлтан Әбішұлының түпкі мақсатына жетудегі кезекті баспалдағы екені даусыз. Біз экономист ғалымдар үнемі есеппен сөйлегенді ұнатамыз, өйткені, күнде шы­ға­ратынымыз есеп. Менің кейбір есептеулерім бойынша, 2020 жылдың өзінде Қа­зақ­станның жан басына шаққандағы ішкі жалпы өнімі 20 мың долларға жетіп қала­ды екен. Мұның 70 пайыздайы тек қана инновациялық өндірістен алынады. Бұл көрсеткіш бізді Шығыс Еуропаның ең мық­ты мемлекеттерімен теңестіреді. Өз басым мұны Қазақстанның ғарыштық жылдамдықпен самғауы деп ойлаймын. ХІХ ғасырда ұлтымыздың данышпаны Абай «ұстарасыз аузыңа түсті-ау мұртың» деген екен. Мұны әдебиетші-тілші мамандар ең жақсы дегенде «Абай ұлтты білім алуға, ғылымды меңгеруге шақырған осындай өлең жазды» деп түсіндіреді. Ал біздер, экономист мамандар данышпаны­мыздың бұл сөзін «ең болмағанда ұстара шығаратын индустрия құр» дегені деп ойлаймыз. Иә, бізде күні бүгінге дейін ұстара шығаратын бір кәсіпорын жоқ екен. Меніңше, ондай кәсіпорынды ертең де салмауымыз мүмкін. Өйткені, ұстара шы­ғаруға маманданған Швейцарияны қай­талап қайтеміз. Сондықтан өзімізде химия өнеркәсібін дамыта отырып, әлем­ге шикізат емес, алуан түрлі химия өнім­дерін сатайық та, олардан ұстара алайық. Сонда «асығымыз түгел» болмақ. Мінеки, біздің Елбасымыздың тікелей нұсқауымен жүзеге асырылып жатқан индустриялық-инновациялық даму бағдарламасы біле-білгенге осылай «сөйлеп тұр». Ал ғылым туралы жаңа заңымыз сол бағдарламаны жемістірек, ел дамуын ғұмырлырақ ететін бір тұс. Меніңше, ұлттың табиғи эволю­циялық жолмен дамығандағы жететін жері қайсы, оны уақыт көрсетер деудің өзі бекершілік. Өйткені, біздің қазақ халқы аса зерек, аса талантты халық. Міне, сол зеректік пен таланттылық нақты өндіріс болып, өмірден көрініс тауып жатса, қазақтың «брендтері» әлем базарларын жаулап алатын күн алыс емес. Сағындық САТЫБАЛДИН, экономика ғылымдарының докторы, академик, әл-Фараби атындағы ҚазМУ профессоры.