Әлімхан Ермеков − «Алаш» партиясы мен «Алашорда» қозғалысының жетекшісінің бірі. Ол кезде (бұдан жүз жыл бұрын) Әлекең тіпті жасөспірім дерлік жаста. Өзі бала болғанымен ұлты үшін, қазақ ұлтының Отаны – қасиетті жері үшін 1917-1930 жылдар арасында даналық көрсете білген көргенді тұлға. Ол − қазақ елінің шекарасы үшін большевизм көсемі, социализмді теориялық тұрғыдан негіздеуші В.И.Лениннің қабылдауында болған, «көсемді» өз дүниетанымымен иіп, Қазақ елінің шекарасын сақтап қалған ерен тұлға. Жас шағында Том қаласында жалындаған отты ақын Сұлтанмахмұтпен бір пәтерде жатып, бірге оқыған, тіпті ақынды оқытқан тұлға − Әлімхан Ермеков. Қазақ ұлтының көсемдері Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынұлына ілесіп шыққан ұлтшыл ұлы азамат. 1930-31 жылдары Кеңес өкіметіне көзқарасы үшін жампоз жазушы Жүсіпбек Аймауытовты атып жіберді де, Әлімхан Ермеков пен Мұхтар Әуезовті кешірген болып жарыққа шығарды. Осы сәттен бастап М.Әуезов бірыңғай әдебиетпен, Ә.Ермеков математика ғылымымен айналысты. Екеуі де профессор. Мақала авторы А.Сейілова айтқандай, «Қазақ тіліндегі тұңғыш «Жоғары математика курсы» оқулығын жазды. Қарағанды мемлекеттік университетінде профессор ретінде сабақ беріп, шәкірт тәрбиеледі. Мен қазақпын деген азамат Әлімхан Ермековті біледі, әрине. Артық айтсақ, ғафу, Әлекеңнің бүкіл өмірі (1931 ж. кейінгі) саяси сенімсіз адам ретінде үй қамағында өтті десе болады. Коммунистік қоғамды Әлекең, Алаш көсемінің бірі − Әлекеңді коммунистік қоғам қабылдамады. Азын-аулақ тілектестерімен оңаша сырласып, көз жасын жұтып қойып, тіршілік кешті.
Оңаша тілеулестерінің бірі, Алаштың жұртта қалған жетім қозысы атанған профессор Бейсембай Кенжебайұлы 1961 жылы Әлекеңнің асау жүректі ақын Сұлтанмахмұт Торайғырұлы туралы естелігін жаздырып алып ақынның екі томдығына енгізген. Екі томдық жарық көрді. Бір Сұғынғали(ол да қазақ) көрсетуімен сол кезгі Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің екінші хатшысы, Мәскеуді арқаланып бірінші хатшыға басымшылық жасайтын М.С.Соломенцов С.Торайғыровтың екі томдығын шығарушыларды бюрода қаратқан. Не үшін? Екі томдыққа Алашорда көсемінің бірі Әлімхан Ермековтің естелігі еніп кеткені үшін! Кітап иесі «Жазушы» баспасы басшылары «Біз білмей қалдық. Құрастырушы профессор Бейсембай Кенжебаевич... сол кісіге сендік. Сол кісі кінәлі...» – деп бірінің аузына бірі түкіріп қойғандай жауаптады бюрода. Отаршы коммунист секретарьдың «Встать! Руки по швам!» – деген айқайын көтере алмай: «Әй, әй, Соломенцов, не кричи на меня! Я большевик ленинского призыва, старый коммунист, а ты кто? Не кричи на меня! Смотри на потолок! – Шаңыраққа қара! Где ты находишься?»-деп айқай салатыны осы жолы. Абдыраған Соломенцовтің: «Кітап туралсын! Кенжебаевқа қатаң сөгіс! Қалғаныңа бірің қалмай, сөгіс жариялаймын!» − деп ентігіпті, сол жолы Соломенцов! Міне, Алаш көсемінің бірі − Әлімхан Ермековке Кеңес өкіметінің көзқарасы!
Сөйткен, Әлекең 70-ші жылдары іш құсалықпен қапамен өмірден өтті. Орталық Комитеттен «қатаң сөгіс» арқалап шыққан профессор Бейсембай Кенжебайұлының партиялылығы қаралды, қызметтен шеттетілді (бұрын оны, яғни 1953 жылы атуға ыңғайлаған. И.В.Сталин өліп қалып, аман қалған оққағары бар профессор), идеология жөніндегі шұбар хатшы тапсырма бойынша профессордың соңына түсті. «Қазақстан коммунисі» журналында «Сұлтанмахмұт Торайғыров» аталатын кітабын жамандап жазды. Қыл-қысқасы қыр соңынан қалмады. Есесіне қыран жүрек ғалым Әлімхан мен Сұлтанмахмұттың достығын көркем әңгімеге айналдырып «Жаңбырда» деген атпен «Лениншіл жас» газеті бетінде жариялады... Әлімхан естелігі жаңғырды. Алашорда аты жастар газеті бетінде жаңғырып қазақ даласын кернеп кетіп бара жатты...
Міне, Әлімхан Ермековтің шынайы өмірі. Сондықтан тәуелсіз Қазақстан өздігінен орнай қалған деген пікірден аулақ болған мақұл! Мақалада 1935 жылы Әлімхан Ермековтің малдәрігерлік институтында кафедра басқарғаны айтылыпты. Қайдам? Малдәрігерлік институтын ректор болып бірсыпыра жыл басқарған Әлекеңнің інісі – Мүсілім Ермеков! Мүсекеңді білетін едік. Құдайы көрші тұрдық. Асылы, інісімен шатастырып отырған болар журналист. Алда мұндай дерекке зейінді болу үшін айтып отырмын. Әлімхан Ермековті түрмеден шығарғанда Алматыда тұрмасқа үкім кесіп шығарған. Қайраткердің бар өмірі Қарағандыда өтті. Ғылымы да Қарағандымен тығыз байланысты. Ғалымның кіндігін Қарағанды кес-кен... Студенттерге оқитын лекциясына цензура танысып, қол қойып беріп отыратын болған.... Ол кісінің Қарағанды қаласында өткен өмірін «Саптыаяққа қымыз құйып, сабынан қарауыл қаратқан...» (М.Әуезов) шарасыз тіршілік деп атарсың осыдан кейін.
Менің бір түсінбей отырғаным неге ғана Әлімхан Ермековтің бұйым-тайымы Қ.Өскенбаев арқылы 2007 жылы «АЛЖИР» мемориалдық музейіне түсіп, сол музей арқылы «Ұлттық музейге» қарай сапырылысып сапарлап жүр? Мұрагерлік жасап жүрген кім? Өз ұрпақтары қайда? Көзілдірік, қол сағатынан басқа бұйым-тайымы қайда? Олардың бәрі баға жеткізгісіз экспонаттар емес пе? Өркениетті елдерде мұндай қадірлі тұлғаларының бір бұйым-тайымын шашау шығармайды. Ал, қайталанбас тарихтың қайталанбас қайраткері Әлекеңнің бұйымдары қаладан қалаға, музейден музейге қыдырыстап жүреді... Паспорты қайда ол заттардың? Музей ісінде қазақшылықты қоятын, көзді кеңірек ашатын уақыт болды ғой.
Мен неге күйіне сөйлеп отырмын? Жазушылық, ғалымдық еңбегіммен қоса Мәскеуде музейдің оқуын оқыған адаммын. Музей – ұлттың мерейіне, мемлекеттің мақтанышына айналатын уақыт болды ғой.
Жақында Елбасы Н.Ә.Назарбаев Алматыда музейлерді аралаған сәтінде:
«Әлемдегі кез келген ірі қалада музейлер өте көп. Бұған біздің де ерекше назар аударғанымыз жөн. Музейлер туристерді көбірек тарту үшін қажет, ал туризм − әрбір мемлекеттің экономикасының маңызды саласы» («Егемен Қазақстан» 21.ХІІ. 2016 ж.)-деді. Біле білсек, музей – ұлт мәдениетінің мәйегі! Әлімхан Ермеков − ұлттың ХХ ғасырдағы қаймағы. Мемлекеттілігіміздің ірі тарихи тұлғасы. Қаймағы кетіп, қатығы қалған қазақ ұлтына өзі тұрған, еңбек еткен үйден кеңейтіп «Әлімхан Ермековтің музейін» неге жасақтамасқа. Биыл Алашорданың 100 жылдығы. Әлімхан Ермековтің өзін, өсіп-өнген әулетін (інісі Мүсілім де Жоғары мектептің ірі тұлғасы еді.), қайраткерлік ортасын бай экспонатпен жан-жақты ашатын әдемі музей неге жасақтамасқа?! Сонда бүгіннің өзінде жақсыдан қалған жәдігерліктің қайда екенін білмей дағдарып отырысымыз мынау... Сақталды ма, жоқ па? Сақталып Ұлттық музей қорына іліккен бұйым-тайымның көшіп жүрісі мынау. Қарағандыда Әлімхан Ермековтей қайраткерге өзі іргесін қаласқан Алашорда аумағын қамти музей ашса – облыс қазақыланбас па, облыс тұрғындарының санасы сараланбай, ұлттық сапа бітіп саралана түспес пе? Осы бір елдік істі іргелі облыстың таяуда ғана тізгінін ұстаған әкім Ерлан Қошанов «Ұлтына, жұртына қызмет ету – білімнен емес, мінезден», деп Әлихан Бөкейхан айтқандай, әдемі атқарып жатса, ұлт алдында да, жұрт алдында абыройы асар еді-ау!
Астанада өтіп жатқан ЭКСПО көрмесінің қонақтары Қарағандыға келеріне ешкімнің күмәні жоқ. Келе қалғанда олар бүгін Қарағандыдан қандай ұлттық мәдениет үлгісін көреді? Бүгін бар, ертең жоқ. Замана үдерісі дегеніміз осы! Бүгінгі қайраткерсымақ азаматтар экономика деген жалауды ұстап алған да жан-жағына қарамай алға қарай жүгіріп бара жатқан күйінде елестейді. Образ. Экономика – елдің әл-ауқаты. Оған кім қарсы? Бірақ, руханиятсыз мемлекет – мешеу, ұлттық болмыс- бітімсіз келешегі жоқ.
Құлбек ЕРГӨБЕК,
профессор
