Тұңғыш рет 2014 жылы жалауын көтерген аталмыш турнир алғашқы жылы «Нұр Отан» партиясының 15 жылдық мерейтойына байланысты өтсе, келесі 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығына, өткен 2016 жылы Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 25 жылдығына орайластырылған болатын. Аламан бәйгенің жүлде қоры биыл да 23 млн теңгені құраса, бас бәйге –10 млн теңге. Мәреге алғашқы болып жеткен 9 тұлпарға диплом және қаржылай сыйақы табысталды.
Осы орайда, аламан бәйгенің мән-маңызына тоқталар болсақ, «аламан» атауы «жорық» ұғымымен мағыналас. Яғни, байырғы көшпенділер ұзақ қашықтыққа жүйріктер жарыстыру арқылы айшылық жол жорыққа мінетін жылқыларды сұрыптап алып отырған. Өткен аптаның ортасында «Алтын тұлпар» турниріне дайындық барысы жайлы баспасөз мәслихатын өткізген Ұлттық спорт түрлері қауымдастығының президенті Бекболат Тілеухан, аталмыш турнирдің мақсаты – жүйрік жылқыларды анықтап, оған қомақты сыйақы беру емес, шараның астарында байырғы қазақы атбегіліктің таным-тарихын жандандыру және күллі бәйгелердің бәсін бермей сылаңдаған тазақанды жат тұқымынан қазақы жылқының қадірін асыру деді.
Ал аламан жарысқа «51 шақырымдық қашықтық неге таңдалды» дегенге келсек, мұндай ұзақ шабысқа сырттан келген тұқымдар шыдас бермейтін көрінеді. Сол себепті де бұл қазақы тұқымның бағын ашатын жарыс. Яғни, өткен тарихқа көз жіберсек, үлкен ас-тойларда ұзақ қашықтыққа жүйріктер жіберіліп, бәйге дәстүрі үнемі жаңғырып отырған. Мысалы, 1886 жылы Ереймен өңірінде өткен Сағынайдың асындағы бәйгеге 1300 жүйрік қосылған. Бұларды Қызқашқанның етегінен жіберіп, Жыланды өзекті өрлете шаптырып, Қусақ көлін айналдырып ұстаған. Бұл қашықтық шамамен 50 шақырымды құраса, 1897 жылы Торғай өңірінде атақты Бектас байдың асы берілген. Аста ат бәйгесіне 400 жүйрік қосылып, оларды Әзірбай қопадан 55 шақырым жердегі Сорбұлақтан жіберген. Төлек Өсердің қара аты бірінші келіп, бәйгесіне 100 жылқы алған. «Алтын тұлпардың» мақсаты – осы жарыстарды жаңғырту.
Бұл реткі жарыс жолына 37 сәйгүлік жаланып шықты. Бұл өткен жылдармен салыстырғанда өте аз. Айталық, 2014 жылы 75, 2015 жылы 96, 2016 жылы 78 жүйрік бақ сынаған болатын. «Неге бұлай болды?» деген біздің сұрағымызға қауымдастықтың ұйымдастырушы маманы Алберт Мүрсәлімов «биыл әр жерде той көп өтіп жатқандықтан көптеген жүйріктер сонда шауып жатыр, екіншіден, жарысқа ат қосатын адам төлеуге тиіс 95 мың теңге жарнаны көпсінгендер де бар...» деген уәж айтады.
Сонымен қала шетіндегі Қабанбай ауылы маңындағы бәйгетөбеде көптен күткен жарыс та басталды. Айтпақшы, биылғы бәйге жолының айналымына өзгеріс енгізіпті. Атап айтқанда, биылғы жүйріктер бұрынғыдай ұзындығы 12,5 шақырымды 4 дүркін айналып шаппайды. Шеңбер қысқарған, яғни, 7 шақырымдық шеңберді тұлпарлар жеті рет айналып шабады. Мұндай өзгерістің орын алуына басты себеп, бәйгені түсіруге тиіс телекамералардың мүмкіндігін артыру және жылқылардың шабысын көрерменнің көз алдында өткізу екен.
Мәреден дүркірей көтерілген 37 жүйрік (Қарағандыдан – 17, Алматы облысынан – 8, Жамбыл облысынан – 7, ОҚО – 6, Астана қаласынан – 5, Атырау облысынан – 2, ШҚО, Қызылорда, Ақмола облыстарынан бір-бір сәйгүлік) бірінші айналымды шалдықпай өткізді. Екінші айналымның ортасына таман жарыс жолындағы жылқылардың шабысы үш бөлік топталды. Осы топтасу бәйгенің аяғына дейін жалғасты. Бірақ екінші топтағы бірер шабандоз соңғы айналымда өз тобынан бөлініп, алғашқылардың құйрығын тістей қосылып жатты. Соның бірі – 35-ші нөмірлі ағылшын тұқымдас қолтума жылқы бесінші айналымға дейін топтың алдын берген жоқ.
Соңғы айналымға ауысқанда алдыңғы топта келе жатқан үш ат ағынды шабысқа ауысып, алға қарай суырылып шықты. Жолдың жартысынан өткен де үш аттың бірі аяқ алысынан жаңылып, бұлғақ шабысқа көшті де, қалған екеуі ауыздық тістесіп алға ұмтылды. Қалың көрерменнің қиқуынан қуат алған жамбылдық Есбол Жаппасовтың ағылшын-жирен айғыры «Самал» маңдайы жарқырап көмбені бірінші болып жарып өтті. Бұл жүйрік 2015 жылы өткен «Алтын тұлпар» аламанында 96 жүйріктің ішінен тағы да топ жарған болатын. Енді міне, екінші дүркін «Алтын тұлпар» атанды. Шабандозы баяғы – Ақжол Жұматай. Екінші болып «Қоянқасқа» атты тұлпар шылбыр ұстатты. Ал үшінші ат мәре сызығын ілдебай аяңмен әрең өтті. Қалған жүйріктерді айтпай-ақ қойдық.
Бекен Қайратұлы,
«Егемен Қазақстан»
Суретті түсірген
Сұлтан СЕЙІТ