Шешуші сәттегі қолдаушы күш

Өздеріңізге мәлім, Елбасы Нұрсұлтан Әбіш­ұлы Назарбаевтың «Еге­мен Қазақстан» газетінде «Бола­шаққа бағдар: рухани жаң­ғыру» атты мақаласының жа­рия­ланғаны да күні кеше еді. Пре­зидентіміз онда «Қазақ тілін біртіндеп латын әліпбиіне кө­шіру жұмыстарын бастауы­мыз керек. Бұл мәселеге не­ғұр­лым дәйектілік қажеттігін терең түсініп, байыппен қарап келеміз және оған кірісуге Тәуел­сіздік алғаннан бері мұ­қият дайындалдық» деген еді. Міне, сөзден іске көшетін сәті түскен мезгілдің жеткенін Ас­танада өткен осынау алқалы жиын баршаға жария етті.

Бүгінгі Қазақстан «Мәңгілік Ел» болудың дара жолына түс­ті. Елбасымыз ең алдымен рухани жаңғыру міндетін қойып отыр, қазақ тілі біздің рухани негізіміз, осы жолда тілдің халықаралық мәртебесін көтеру – біздің әлемдік өрке­ниетке жетуіміздің бас-
ты ке­пілі. Сонымен бірге жаңа әліп­би бүкіл әлем қазақтарын бірік­тіретін өте маңызды фактор екенін де сан рет атап айт­ты. Мұнда терең сыр бар, мән жатыр. Латын әліпбиіне кө­шу мәселесінде ешқандай да асы­ғыстық әрі қателік болмауы керек. Қазір біздің мемлекетімізде заманға сай жеделдетіп «Цифр­лы Қазақстан» бағдарламасы жүзеге асуда. Елбасымыздың тап­сырмасына сәйкес, барлық білікті мамандар бірнеше жылдың ішінде латын қарпі бойын­ша қазақ әліпбиінің жаңа жобасын жасады.

Әлі есімде, Қазақстан тәу­елс­із­дік алғаннан кейінгі 1993 жылы Түркия еліндегі Анта­лья қаласында кешегі Кеңес Одағында тұрып келген бауыр­лас халықтардың латын әрпіне көшу туралы халықаралық конференция өткен. Сонда әлем ғалымдары қатарында биік мінберден баяндама жасаған мен қазақ тілінің де латын әрпіне көшуге өзге туысқан елдер секілді қауқарлы екенін, оның тілдік еркешеліктері хақында айтып едім. Жиынға сол кездегі Түркия президенті Тұрғыт Өзал қатысқан, ол кісі өз тарапынан маған ри­за­шылық сезімін білдірді. Елге орал­ған соң болашақ латын тіліне көшудің барлық жобасы мен тұжырымын хатқа түсі­ріп, еліміздің Президенті Нұрсұлтан Назарбаевқа жол­дадық. «Ойланатын мәселе екен, ғалымдар жан-жақты зерт­теп, жауабын берсін», деді Елбасы. Бір-екі жылдай сонымен шұғылдандық. Әзер­байжандар ол кезде ла­тын әлипбиін жаппай жаттай бастаған, өзбектер жаңа­дан көшкен еді. Кейін оған түр­кімендер қосылды. Қырғыздар бізге қарайлап қалды.

Ол бір ауыр кезеңдер болатын. Бізге латын әліпбиіне дейін ең алдымен тұралап жат­қан қазақ тілінің мәртебесін көтеруге тура келді. Білекті сы­банып тастап, тер төктік. Халықаралық «Қазақ тілі» қоға­мын құрдық. Президент бұл мә­селені елдегі ұлт татуластығы сипатында асқақтатып қат­ты көтереді. Содан саяси мә­се­ле нышандағы Қазақстан хал­қы ассамблеясын құрды. Айт­пақшы, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Сіздің қазақ тілінің дамуы мен өркендуіне қосқан еңбегіңіз ақталады» деп, кеудеме еліміздің жоғары наградасы – «Отан» орденін қа­дағандағы әңгімесін де ұмыт­қан жоқпын. Әр істе сабырлы әрі ойлы шешім жасайтын Елбасының стратегеиялық жос­парыларның жүзеге асатынына да еш күмәніміз болған емес. Әсіресе Елбасының жадырап тұрып айтқан «Латын әліпбиіне ауысатын кез де келер» деген бір ауыз сөзі осынша жыл жү­ре­гімді жылытып жүргенін де еш ұмыта алар емеспін! Біз осы орайда Елба­сына шамамыз келгенше қазақ тілінің мем­лекеттік тіл болуына ат салыс­тық, жәрдемдестік.

Ал енді еліміз кезең-ке­зең­мен латын әліпбиіне көшкен жағ­дайда, сөздер жаңа латын әрпі­мен жазылғанда жұрттың бәрі оны жаңадан қабылдайды. Жаңа сөз ретінде, жазылуын орфографиялық норма ретінде қабылдап көзің де үйренеді. Бұл, әсіресе, тілдегі басы артық ды­быс­тардың, сөздердің, дұрыс жазылуын, қазақша дыбысталуын қамтамасыз ету үшін, тілдің өз табиғаты үшін керек. Бұл айтылған жайттар қазір еліміздің ғалымдары мен тіл­шілері бас қосқан алуан-алуан жиналыстарда, ортақ бір мә­мілеге келіп те қалды. Латын жазуы ағылшын тілі сияқты әлемге кең тараған әліп­би екеніне дау жоқ. Екінші жағы­нан, бұл – түрік әлемі мен Қазақ­станның бірігуі. Түркия, Әзер­байжан, Өзбекстан, Түрік­менстен сияқты елдердің жа­зуы­мен бір болғаны – біздің еліміз үшін ұшан-теңіз пайдасы болары ақиқат.

Тағы бір ескеретін жай – латын әліпбиіне өтсек, бар­лық мәселе шешіледі деп ар­қа­ны кеңге салуға да болмайды. Латын әліпбиіндегі бри­тан­дық ағылшындар өз тілде­рінің Америка, Еуропа құр­лық­тарында әр жерде әртүрлі айтылып кетпеуіне, неміс­тер жер-жерден келген өз қан­дастарының тілді бұзбай дұ­рыс меңгеруіне, француздар өз тіліне ағылшын кірме сөз­дері­нің көп еніп кетпеуіне басқа елдер де алаңдаушылық білді­ріп, үнемі назарда ұстап, тілін дамыту шараларын жүргі­зіп отыр. Сондықтан бізде ті­лімізге бұрынғыдан да жауап­кер­шілікпен қарап, Елбасы айт­қандай, «қазақ қазақпен қазақша сөйлеуі керек». Тіл сөйлеген үстіне сөйлей бер­сең ғана шыңдалып, айнала­дағы басқаларға да әсер ете түседі. Латын әліпбиі – түркі дүниесінің басын қоса­тын фактордың бірі. Әрі компью­теріңіз де латынға байланған. Ал оның қиындығы уақытша ға­на, небәрі қас-қағым сәттік елес­тей ғана болатыны және анық.

Жаңа басталған үшінші сессиядағы алғашқы парла­мен­ттік тыңдаудың Елбасының тарихи бастамасына арналып отырғаны тектен тек емес. Уа­қытты созбай біз жаңа әліп­биді жан-жақты талқылап, әр­­бір әріпті, әр таңба мен бел­гіні терең талдауымыз қажет. Се­бебі тіл, жаңа әліпби мәсе­ле­сінде ешқандай қателік болмауы керек!

Ерекше бір назар аударатын жайт бар – парламенттік тыңдауда латын әліпбиіне көшу тек қазақ тіліне қатыс­ты екені атап өтілді. Осы орай­да Қазақстан Респуб­ликасы Пар­ламенті Мәжілісінің төрағасы Нұрлан Нығ­ма­тулиннің «Мем­лекеттік тілге қатысты реформа мемлекеттің тіл саяса­тына қатысты өзгерістерді қарастырмайды. Бұл туралы Елбасы қысқа әрі нақты айтқан болатын. Әліпбиді өзгерту тек қазақ тіліне қатысты. Ла­тын әліпбиіне көшуі тек қазақ әліпбиі мен орфография ережесін реформалауға бай­ланысты. Бұл – тіл фонетикасы мен графикасы арасында тиісті байланысты орнатуға мүмкіндік береді. Осылайша, латын әліпбиін енгізу елдің ішкі мәселесін шешуге, мемлекеттік тілді да­мытуға бағытталған. Ел­басы атап өткендей, латын әліп­биіне көшу орыс тілінен, ки­риллицадан бас тартуды біл­дірмейді. Латын әліпбиіне көшу тек қазақ тіліне қатысты. Ал орыс тілінде шығатын басылымдар бұрынғыша шыға береді. Яғни Қазақстанның орыс­тілді тұрғындары үшін ки­риллица қалады», деуінің де жаны бар.

Қазір 1989 жыл емес. Қа­зақ­стан тәуелсіз. Халықтың дені ана тілінің қадірін түсіне бастады. Өткендегі соқпақпен жүрсе ана тілінен айрылып қалатынын кейбіреулер кеш те болса ұғынды. Бірақ әлі де елдің бәрі емес дер едім. Бір­неше ұрпағы орысша сөйлейтін қандастарымызға ауырлау, бірақ, түзелуге мүмкіндік басым. Заман жақсы. Кезінде са­насы жетпегені емес – кез­дейсоқ «уланғаны» үшін оларды кіналауға мүлдем болмайды. Қазіргі қазақ қоғамының да, ана тілінің де мысы басым. Сырттан келер ешқандай қауіп жоқ. Кезінде біздің ай­налаға ұран сап, алғашқы құл­шынып құрған «Қазақ тілі» халықаралық қоғамымыз елі­­міздің тарихында бәрін өзгер­­тіп жіберді дей алмаймын, бірақ біз болашақ үшін, бүгін­гі өміріміз үшін өте үлкен бет­бұрыс жасадық.

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаевтың 90-шы жыл­дар­дың басында ана тілімізге қатысты айтқан асқаралы ойлары өзі айтқандай сабырлы түрде жоспардағыдай біртіндеп жүзеге асуда. Тіпті барша халқымызда бұрын-соңды бой көрсетпеген тілге деген жанашырлық сезімнің пайда болғаны жаныңды жадыратып, шуаққа бөлейді. Сөзімнің соңында Президенттің «Егемен Қазақстандағы» «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты сол бір тарихи мақаласы осынау халықтық бүгінгі қозғалысқа ең шешуші сәтте зор қолдаушы күш болғанын әрдайым есте сақтайық дегім келеді.

Әбдуәли ҚАЙДАРИ,
академик

Алматы

Лебіздер легі

Мұрат ӘУЕЗОВ,
«М. Әуезов атындағы қор» қоғамдық қорының президенті, қоғам қайраткері:

– Парламентте өткен отырысты мұқият тың­дадым. Ол жерде негізгі баян­да­ма­шы­лардың бағыт-бағдары мені қатты қуантты.

Расында, латын әліпбиі бізге бұ­рыннан қажет болатын. Мен үшін қырғыз, татар, түрік, ұйғыр бауырларыммен сөйлесу қиындық тудырған емес. Алайда, осы ұлт өкіл­дері­нің шығармаларын оқу қиын­дық туындатады. Себебі ды­бысымыз бір бол­ғанымен, жазуымыз әртүрлі. Сон­дық­тан бүгін қолға алып отыр­ған дүние кешікпей, бірақ асықпай жүзеге асыруды талап ететін жұмыс екені хақ.

Бұл жұмысқа көп қаражат кетпейді. Тек, ынта және уақыт керек. Сондықтан толық зерттеп, бар кү­шімізді салып, баршамызға ортақ, бір жүйеге келген әліпби болу керек екендігін ұмытпаған жөн.

Досхан ЖОЛЖАҚСЫНОВ,
Қазақстан Республикасының халық әртісі:

– Латын әліпбиіне өту Ел­басымыздың «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» бағ­дар­ламалық мақаласында ай­тылған жауапты әрі орындалуы көп күттірмейтін тармақтардың бірі.

Бұл біздің келешегімізге нық басып, технология мен коммуникация­ны меңгеруде мүмкіндік беретін құрал. Қиындық тудырады деген ойлар айтылуда, мен олай есептемеймін. Өйткені өскелең ұрпақ бү­гін ағылшын тілін терең мең­геруде. Сондықтан латын әліп­биіне көшуді 30 дамыған мем­лекеттің қатарына кіруге деген дайындық, бағыт-бағдар деп білу қажет. Осы ретте, оқу құралдарын, ұстаздарды даяр­лауға үлкен мән беріп, жауап­кершілікпен қарау қажет.

Қазір қолға алынып жатқан бұл дүние ең алдымен келешек ұрпақ үшін жасалуда. Өскелең ұрпақ тарих қойнауына терең үңіліп, болашаққа нық қадам басуы үшін берілген үлкен мүмкіндік.

Асылы ОСМАН,
«Мемлекеттік тілді дамыту қоры» төрағалар кеңесінің мүшесі, тіл жанашыры:

– Рухани жаңғыру бағдар­ла­малық мақаласында бүгінгі ғана емес, келер ұрпақ үшін де аса маңызға ие, ұлы көшке бас­­тар тағы бір игі бас-
та­ма­­ны қолға алу ұсынылып отыр. Ол – латын әліпбиіне көшу жөніндегі ұйға­­рым. Елбасы бұл туралы көптен бері айтып келеді. Дегенмен, дәл осы жолы қоғамның алдына латын әліп­биіне көшуді маңызды міндет ретінде қойып, оған көшу үшін өте маңызды іс-шаралар мен нақты қадам жасауды тапсырды.

Шүкір, қазір Қазақстан халқының жағдайы жақсы. Озық отыз елдің қа­тарына ілігеміз деген ұлы мұратына халық тек экономикалық игілікпен ғана қол жеткізбейді. Озық мәдениеті, толағай толымды тарихымен, халқының рухымен мәңгі бірге жасайтын тілімен, яғни рухани құндылықтарымен де қол жеткізуі керек. Осы тұста Елбасы дүйім дүниеге қазақ тілінің үнін апарар қаріп – латын екендігіне көз жеткізді.

Бүгінгі латын әліпбиін таңдаудың жөні де, реті де бөлек. Яғни басты мәселе қазақ әліпбиін латын әліпбиімен таңбалау. Ол – ұлт мұраты мен міндетіне қызмет ететіндей болу. Иә, біз латын әліпбиі ар­қылы алты алаштың тілін алты құрлыққа танытуға ұмтылып отырмыз. Біз осыны бағалай білейік.

Латын әліпбиіне көшу де­генді қиынсынып жүргендерге айтарым, біз еш қиындыққа тап болмаймыз, бар болғаны қазақ әріп­терін латын әріптерімен таңбалаймыз. Бұл таңбалау қазақ тілінің бірде-бір әрпіне, буынына, әуезді үніне кері ықпалын тигізбейді. Керісінше қазіргі кезде бағы ашылмай жүрген кейбір сөздеріміздің бағы ашылып, дүйім дүниеге өз әуезімен жететін болады. Латынға көшсек, өзгелер біздің Оспан деген әкеміздің атын Аспан дей алмайтын болады, ағайын. Латын әліпбиіне көшу арқылы біз әлем көшіне қазақ болып ілігеміз. Алашты әлемге асқақтатады. Олай болса, кері тартпай алға ұмтылайық. Бұл бір күнде бір жылда шеше салатын оңай дүние емес. Тек ықыласымыз, ниетіміз оң болсын. Елбасының бір елде бір қаріп болу керек деген мақсатын қолдайық. Бұл болашақ үшін, келер ұрпақтың жаңа тағдыры үшін қажет. Латын әліпбиі қазақ елін жаңа кезеңдегі жаңа көшке бастар керуенбасы.