Қазіргі заманда қоғамның кез келген саласын жаңа технологияны пайдаланбай жетілдіру мүмкін емес. Отандық қылмыстық процесс те одан қалыс қалмайды. «Ақылды технологиялар» тұрғындар үшін ыңғайлы құрал ретінде қылмыстық процестің бір бөлігіне айналуда. Бұл орайды прокуратура – қылмыстық процесті сотқа дейінгі тергеп-тексеруден бастап істің соттарда қаралуына дейін барша жұрт үшін ашық, айқын және ыңғайлы етуді басты мақсат етіп қойды.
Елбасымыз өзінің ағымдағы жылғы Жолдауында бес негізгі бағытты айқындай отырып, үшінші жаңғыртудың маңыздылығы мен мәнін ашып берді. Бұл болашаққа сенімді көпір, «Қазақстан-2050» Стратегиясының басты мақсаттарына жетуіне көмектеседі.
Мемлекет басшысы қылмыстық процестің жаңғыруын жетілдіру үшін құрамына Жоғарғы соттың, Әділет министрлігінің, құқық қорғау және арнайы органдардың бірінші басшылары енген жұмыс тобын құрды және оларға бір ғана міндет қойылды, ол – осы жұмыс тобының ұсыныстары азаматтар құқықтарының қорғалу кепілдігін төмендетпеуі тиіс. Сондағы жаңа заң нормалары билік пен халық арасындағы шынайы келіссөзге айналмақ.
Қазіргі уақытта, аталған топпен қылмыстық процесті жаңғыртудың базалық бағыттары бойынша кешенді ұсыныстар әзірленді. Десек те, қылмыстық процесте азаматтарды қорғау дәрежесін арттыру және жазалауды төмендету және қылмыстық процестің жарыспалылығын арттыру, ең алдымен, адвокаттардың процестік мүмкіндіктерін кеңейту арқылы, сотқа дейінгі сот сатысына соттық бақылауды арттыру және қылмыстық істерді тергеу рәсімдерін қысқарту мен қылмыстық процесті үнемдеу арқылы қамтамасыз етіледі. Айта кетейік, бұл бағыттар «Заңның үстемдігін қамтамасыз ету» Ұлт Жоспарының 2-бағытына сәйкес келеді.
Ал енді қылмыстық процесті қайта реформалауда ең алдымен, азаматтардың құқықтарының қорғалу дәрежесін арттыру үшін қамау түрі қолданылмайтын негіздерді кеңейту көзделеді. Қамаққа алу, бас бостандығынан айыру – жазалаудың ең қатаң түрлері. Олар тек бұлтартпау және бас бостандығынан айыру шараларының басқа амал қалмаған кезде ғана қолданылады. Бұл жерде жасалған қылмыстың ауырлығы мен дәрежесінің қоғам үшін қауіптілігі ескеріледі. Сондықтан да кепіл, үйқамаққа алу және т.б. бұлтартпау шаралары кеңінен қолданылмақ.
Сол сияқты бұлтартпау шарасын таңдау үшін ұсталғандарды сотқа жеткізу мерзімін 48 сағатқа дейін азайту. Әлемдік талапқа сәйкестендірілген бұл жаңалық ұстауды дәлелдемелерді жинауда қысым жасау мен мәжбүрлеу құралы ретінде пайдалану қаупін төмендету үшін қажет. Оған қоса, прокурордың рөлін күдікті ұсталған сәттен бастап күшейту де ұсынылуда. Сонымен қатар, бұл жерде көрсетілген қысқартылған мерзімдердің барлық қылмыс санаттарына таралмайтындығын атап өткен жөн.
Құқық қорғау органдарымен тергеу әрекетінен тыс шыққан дәлелдемелерді жинау тәжірибесін тоқтатуды қолданысқа енгізу – азаматтарды жасандылықтан барынша қорғайды. Мұндай талап құқық қорғау органдарымен тергеудегі оқиға бойынша дәлелдемелер таппай, тұлғаны қандай да бір тәсілмен жауаптылыққа тарту мақсатында, аталған тұлғаға қатысты кез келген басқа айғақтарды қосымша іздеу мүмкіндігін болдырмайды. Яғни, бұдан былай қосымша анықталған деректер бойынша мүмкін болатын құқық бұзушылықтар бойынша дәлелдемелерді жинау оларды жеке СДТБТ-не (сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімі) тіркегеннен кейін ғана жүзеге асады.
Сондай-ақ жаңа заң сот бақылауын кеңейту мақсатында тергеу судьясына тергеу әрекеттерін санкциялау бойынша өкілеттілікті кезең-кезеңмен беруді қарастырады. Тек, сот қана адамның құқығын шектеуге санкция береді. Бұл – әлемдік тәжірибе.
Шет мемлекеттердің қылмыстық процеске бұйрық арқылы іс жүргізу институтын енгізу тәжірибесі қылмыстық қудалаудың жеделдік деңгейін арттырды. Бұйрық арқылы іс жүргізу азаматтық сот өндірісінде оң нәтиже берді, соттың жұмысын жеңілдетті, осылайша қоғамның тарапынан қолдау тапты. Десек те, бұйрық арқылы іс жүргізу қылмыстық процесте қарастырылмағандықтан, қылмыстық процесс қылмыстық құқық бұзушылықтар мен әрекеттердің толық сот талқылауының болуына, оның негізсіз қүрделенуіне әкеліп отыр. Бұл ретте соттарға қылмыстық істерді сот отырыстарын өткізбей қылмыстар бойынша үкім және қылмыстық теріс қылықтар бойынша қаулылар шығару құқығын беру, қылмыстық процесті оның сапасына әсер етпей тездететіні сөзсіз.
Сапарбек НҰРПЕЙІСОВ,
Батыс Қазақстан облысының прокуроры
