Бұлт таудың етегіне дейін түсіп кетіпті. Жаңа жауып басылған жаңбырмен бірге жер бауырлап алыстап барады. Таулы жерге жиі түсетін тұманның кәдімгі бұлт екенін де кейін біліп жүрміз ғой. Тұманның сыртынан қарап кім көрген. Шынында, қызық көрініс. Таудың басы ашық, ал әлгі бұлт жүн түткендей созыла түсіп ортан белде жатыр. Баяу ғана сөгіліп барады.
...Шлагбаумға тұмсық тірей тоқтағанда күзетшіден «Көлсай әлі алыс па?» деп сұрадық. Сөйтсек, «Көлсай міне тұр» екен. Қара басып дәл иегіміздің астында жатқан көлді көрмеппіз.
Тиіп тұрғанына қарамастан, Көлсай – көп жылғы аңсарымыз болыпты. Жұрттан естисің, ақпараттан оқисың. Көлсаймен танысу – Шерханның «Қызыл жебесінен» басталды ғой деймін. Саймасай болыс осы Көлсайдан қайтқан сапарында оққа ұшатын. «Дүниенің дүрия жамылған жәннаты» деп тамсанатын жазушы сонда.
Енді міне, көлдің төбесінен қарап тұрмыз...
Көл десе, алдымен, шағаласы шарқ ұрып, тіршілігі қайнап жататын көрініс елестейтін. Ал мұнда бәрі өзгеше. Көл де, су да, тіршілік те тым-тырыс. Тіпті алыстан көз салғанда көлдің көзесіндегі су емес, қара-көк мұз сияқты. Немесе аспанның бір бөлшегі үзіліп түсіп, сай кемеріне толып қалғандай... Жағаны соққан толқын жоқ. Орта тұсы қарайып көрінеді де, жағаға жақындаған сайын көл түсі көгілжім тартады. Судың көгеріп көрінуі – аспанмен шағылысуынан десетін, ал мұндағы түс одан басқа. Көк-жасыл. Көгілдір аспан мен жап-жасыл дүниенің жарасымды қосындысы.
Біз түнделетіп, таң қараңғысы сейіле жеткенбіз. Әжептәуір жарық түскенмен, күн таудан әлі аса алмай жатқан. Соның өзінде көкпеңбек. Тамсаныса қарап қойып отырмыз. Күн шыққанмен, су беті бәз-баяғы қалпынан айнымайды. Арқан бойы көтерілген соң ғана күн мен көл шағылыса бастайды. Күннің тіміскі сәулелері қырат-қырат, қолат-қолатты түк қоймай аралап жүргенмен, көлге келгенде жуасып сала береді. Көл беті тынық болғасын шығар, сәулесі шашылып қалмай, құйылып түседі. Тереңдігі 75 метрден асатын көл күннің өзін жұтып қойғандай. Өзге дүние бір бөлек қалып, тек көл ғана назарыңды аудара береді. О баста әлгі тыныштық таңғы тыныштық деп ойлағанбыз. Күнмен бірге тіршілік жанданып сала беретін шығар дегенбіз. Сөйтсек, бұл тыныштық Көлсайдың мәңгі тыныштығы екен. Ешқашан шамырқанбайды, тасымайды, туламайды, толқын атпайды. Табиғаттың өзі таулардан қорған соғып берген, өзге жерде дауыл болып жатса, бұл жақта асса самал еседі. Тау алып уысына қысқан бір шөкім лағыл жер қозғалса қозғалмайтындай...
Жер қозғалса демекші, Көлсайдың өзі де жер сілкінісінен пайда болған дейді. Таулардың өзі әлгі бір жер бетін топан қаптаған Нұх пайғамбардың кезінде түзіліпті дейді ғой. Сірә, Жер-ана осындай кереметтерді дүниеге әкелерде толғағы қатты келіп, дөңбекшіп кететін болар. Көлсай дүниеге келерде орасан жер сілкінісі болып, тау құлапты дейді. Төмен қарай еркін құлдап келе жатқан өзеннің жолын бір емес, үш жерден бөгеп қалыпты. Біз қарап отырған Көлсай соның үшіншісі – Төменгі Көлсай атайды жұрт. Ең тереңі де осы. Теңіз деңгейінен 1818 метр биіктікте жатыр. Суы тұщы, ешқашан жылымайды. Уыстай көсіп алып ұрттасаң көлдің емес, бұлақтың суын ішкендей шекең зыңылдап, тісің сырқырайды. Және қанша ішсең де іше бергің келеді.
Көлсайдың қақпасында отырған ауылды Саты атайды. Бұрын онша мән бермейтінбіз, көлге қарап, қарадай елжіреп тұрғанда бір ой келді: Саты – Көлсайға шығарар саты екен. Енді бір аттасаң кереметке құлап түсесің деген сөз (ашқан «жаңалығымыз» үшін кешірім сұраймыз). Сол Сатыда не көп, ат көп. Таң азанмен бірін мініп, екіншісін жетегіне алып, бірнеше жігіт Көлсайды бетке алады. Жаз тоқсандағы кәсібі – Төменгі Көлсай мен Ортаңғы Көлсайдың арасына адам тасиды. Бір жақ жолы 5,5 километрді құрайтын жол – атқа да, адамға да оңай тимейді. Алғашында бағасы (8 мың теңге) қымбаттау көрінген, өзіміз жолды көрген соң түсіндік, аттың теріне татиды-ақ екен. Қаптал жол өрлеген сайын қиындай береді. Тік қиялардан, бұғып үлгермесең алқымыңнан алып, аттан аударып түсірер қалың жынысты ағаштың арасындағы тап-тар жалғыз аяқ соқпақтардан өтіп болғанша аз шаршамайсың. Қиыршық тасты, батпақты (біз барған күні жаңбыр жауып, сел жүрген) жолда тағасыз ат жүре алмайды. Егер, кісісі табылса, қос атын да (кейбіреуінде үш аттан) мінгізіп жіберіп, өзі соңынан жаяу аяңдайтын атшы жігіттер екі араға бір күнде бір реттен артық қатынамайды. Түсінікті жағдай, «жануарға обал ғой».
Көлсай жайлы жарытып ештеңе айтпайды. Бір қызығы, Қызыл кітапқа енген қар барысы жайлы айтқанда танаулары делиіп кетеді. Мақтанса мақтанғандай-ақ, Көлсайда қар барысы бар! 2014 жылғы соңғы дерек бойынша Көлсайдың айналасында 7 барыс бар деген. Ал жалпы аймақта 20-ға жуық болу керек деген болжам айтылады. Өз басымыз көзбен көрдім деген адамды кезіктірмедік. Бәрінің білетіні, әлгі бәріміз хабардар таспаға түсіп қалған барыстар төңірегінде ғана. Бірақ мақтаныштары жарасымды. «Көлсайдың кереметтігі былай да белгілі ғой, бұл жерде «еще» қар барысы бар». Ал аю бар екенін «өзіміз ғой» дегендей қылып, елеусіз айтады. Қасқыр, түлкі, қарсақ жайын сұрасаң, «тәйірі, қасқыр, түлкісіз жер бола ма?!» дегендей тыжырына қарайды. «Сұрағыңа болайын» деген сияқты. Түркістан сілеусіні жайлы онша айтпайды, оны тек сол жерді қарайтын инспекторлардан сұрап білдік. Бірақ олар да көрдік, қойдық деп ештеңе айтқан жоқ. Бір қызығы, Көлсайда өсетін өсімдік пен кездесетін жануарлардың бәрі Қызыл кітапқа енгендей. Қайсысын сұрасаң да, қайсысын індетсең де алдыңнан Қызыл кітап шығады да тұрады. Қысқасы, құмырысқасына дейін қызыл кітапта тұрған Көлсайға бара қалсаңыз, қиядан құлап кетпеу үшін ғана емес, жәндігін басып кетпеу үшін де абайлап басуға тура келеді.
Негізі шомылуға болмайды. Бірақ тыйымды қаперіне алып жүрген ешкім жоқ сияқты. Жағалаудан ұзамай бір сүңгіп алып, жағаға қашқандай болып, дірдектей шығып келе жатқан демалушыларды көптеп көруге болады. Біздіңше, шомылуға тыйым салудың қажеті жоқ сияқты. Осы уаққа дейін жаманатты оқиға тіркелмепті. Олай болатыны, мұздай суға ұзақ шомылуға онсыз да ешкім шыдамайды, тым терең жағына өздері де бара қоймайды.
Ал патша балықты аулауға болады. Бір қармаққа арнайы бекітілген баға бар, соны төлеп, рұқсат қағазын алыңыз да күні бойы аулай беріңіз. Бұл жағынан ешкім қолыңыздан қақпайды. Бірақ балық ұстай алатыныңызға ешкім кепілдік бермейді. Жолыңыз болса бірді-екілі қармағыңыз майлануы мүмкін, басқа уақыттың бәрінде суға құр телмірумен күніңіз өтеді. Себебі, патша балық тоқ.
– Өзі патша болса, біреудің жемтігіне көзін сатар не жөні бар, – деп күлді біздің бір әріптес. Рас, қармағыңыздың айналасында, аяғыңыздың астында шоршып, келеке қылғандай жүзіп жүреді де қояды. Сіздің шегірткеңіз күн ұзаққа суда тұрып, әбден ақжемі шығады. Патша балықтың қармақ қаппайтыны – көлдің тереңінде осы тұрысында 50 жылға жететін азық бар дейді. Азығыңыз – кәдімгі ақ құрт (инспектор дәл солай айтты). Қарағайдан түсетін көрінеді. Негізінен, ұсақ-түйек шабақтары болмаса, дөйлері беріге көтеріле қоймайды екен. Қысқа қарай көл бетін 40 сантиметрге жуық мұз жапқанда, ауа жұту үшін ғана көтерілетін көрінеді. Міне, балық аулау маусымы осы кез.
...Үш көлді бір өзі толтырып жатқан Көлсай өзенінің оң жағалауымен жоғары өрлеп келе жатырмыз. Әр километр сайын тыныстап отыруға арналған орындықтар қойылыпты. Қандай биіктікте тұрғаның, қанша километр жүргенің, енді қанша жүретінің, келесі аялдау орны қанша метрден кейін екені жазылған тақталар қойылған. Осы төңіректе бір қызық көзқарасқа тап болдық. Инфрақұрылым керек емес дейді. Адам көп келсе, табиғи көркі бұзылады. Аңның бәрі ауып кетеді, өсімдіктер аяққа тапталып, жойылып кетеді-міс. Бұл Көлсай десе «Қазақстанның жеті кереметінің бірі ғой ол», деп астамси қалатын жергілікті елдің шығарып алып жүргені болар деп жорамалдадық. Бәрін арнайы жоспармен, ұқыпты түрде, заң шеңберінде жасаса, неге болмасқа? Ең бастысы, көлдің айналасына үй салынып кетпесе болды. Көлсайға жете берер жердің көбі иен жатыр. Сол жерлердің бәрінде тіршілік қайнап жатса, несі айып? Біздің ойымызша, бұл мәселе алдағы уақытта қалай да алдан шығады. Олай болатыны, соңғы төрт жылдағы көрсеткіш бойынша келушілердің саны екі есеге артқан. Және соның көпшілігі шетелдіктер. Бір күннің ішінде ағылшын, француз, үнді, поляк, орыс, қытай, жапон елдерінің өкілдерін көрдік.
Сөйткен Көлсайға келушілердің саны былтыр 22 мыңнан асып жығылыпты. Биылғы жоспардың нақты есебі демалыс маусымы аяқталған соң белгілі болады. Бірақ бізді күтіп алған қорықшылардың айтуынша, көз мөлшермен айтқанның өзінде биылғы демалушылар былтырғыдан әлдеқайда көп дейді.
Ортаңғы көлде көп ешкім бола қоймайтын шығар дегенбіз. Қателесіппіз. Елу-алпыс қаралы адам жайлап жатыр. Шатыр тігілген, қазан асылған. Қазанның айналасында көбіне жігіттер ғана жүргендей. Әдетте мұндай орта дуылдап жататын. Ондай жоқ. Кейін қанықсақ, бұл лагерь болып шықты. Есірткіге тәуелді болғандарды осында әкеліп, емдейді екен. Жылына жазғы маусымда үш мәрте «жаңа құраммен» келеді. Осы келісінде қырық адам өз еркімен өмірге оралуға тырысып жатыр. Ең алдымен мынадай табиғат аясында адамның сөніп қалған үміті, өшіп қалған сезімі қайта тұтанады. Таң ертемен ұйқыдан оянғанда қаладағыдай екі иығыңнан басып тұратын ауырлықтың жоқ екенін сезесің. Және кеш жатқаныңа қарамай сергек оянасың. Емдеу-сауықтыруға көл осы қасиеті үшін де таңдалғаны анық. Алғаш келгенде бес жарым шақырымға атқа өңгергендей қылып алып шығады екен. Бір ай бойы өз асын өзіне дайындатып, емдеудің түрлі сатыларынан өткізген соң, қайтар жолда жаяу түсіреді. Көргендердің айтуынша, талайы соңғы күшін сарқып әрең жетеді. Келе етпеттей құлайды дейді. Содан біраз уақытқа дейін қимылсыз жатады. Солардың көбі-ақ кәдімгі өмірге оралып, адам болып кететін көрінеді. Келер жылы тағы келіп тұратындар да жоқ емес.
Расында, Көлсайды көрсең өмір сүргің келеді.
* * *
«Көлсайдың жолы жасалса» дегенді ес кіргелі естіп келе жатқан шығармыз. Енді бүгін қарасақ... Тіршілік жүріп жатыр. Көлсайға барар жол алдағы жылы толықтай аяқталады. Онымен қоса салынатын инфрақұрылымдар да кезең-кезеңімен іске аса жатар. Әйтеуір, көл қараусыз, қорық іздеусіз емес.
...Әлгі «Қызыл жебеде» шалға тиген бақытсыз Нүкетай әке-шешесімен, ел-жұртымен қоштасып үлгере алмай, суыт аттанып, көңілсіз ұзатылатын. Жазушы сонда жас сұлуды қатал әке-шешемен емес Көлсаймен қоштастыратын:
«– Қош, көріктім Көлсай, – дейді Нүкетай. – Енді сендей көл көре алмаспын».
Бар наласын бір ауыз сөзге сыйдырып, тұншыға жылап кетіп бара жатқан ару келеді көз алдыңа.
Көлсаймен қоштасарда көңілді беймәлім бір мұң билейтіні несі екен...
Алмас НҮСІП,
«Егемен Қазақстан»
