Кирилл әліпбиін латын графикасына көшіру арқылы қазақ тілін түбегейлі жаңғырту, оның коммуникативтік, ғылыми, технологиялық әлеуетін арттыру, қазақ тілін әлемдік ақпараттық кеңістікке шығару, әліпби алмастыру арқылы рухани тәуелсіздікке қол жеткізу төңірегінде қызу пікірталас туып, сан түрлі ұсыныстар айтылуда.
Мемлекет басшысы айтқандай, қазақ тілі біздің рухани негізіміз. Осы жолда тілдің халықаралық мәртебесін көтеру, біздің әлемдік өркениетке жетуіміздің басты кепілі. Ғалымдар мен тіл мамандарының пікірінше, жаңа әліпби бүкіл әлем қазақтарын біріктіретін маңызды фактор. Тіл және жаңа әліпби мәселесінде қателікке ұрынбауымыз керек.
Бұл тұрғыда мемлекеттік комиссия Президент Жарлығымен 2013 жылдың 1 қыркүйегінде құрылған болатын. Көрші елдердің тәжірибесіне үңілсек, кезінде оларда талай комиссия жұмыс істепті. Айта кетейік, латынға көшу жұмыстарына бұған дейін латын графикасына көшкен елдердің тәжірибесін зерделеу үшін осы саладағы еліміздің білікті мамандары тартылды.
Осыған орай, Парламентте жаңа әліпбидің алғашқы жобасы таныстырылғаннан кейін бұл шараға орай жұмыс қарқын алды. Ұлттық сана-сезім, рухани даму, өркендеу жолымыз, осының барлығы, қазақ тілінің жаңа әліпбиін жасаудан бастау алады. Латын әліпбиіне көшу мәселесінде ешқандай қателік болмауы керек. Қазіргі уақыт ол бүкіл әлемде ақпарат технологияларының жоғары деңгейде дамуының кезеңі. Алдымызда әлі біраз жылдарға созылатын, жүйелі түрде табандап жүргізуді талап ететін қыруар жұмыс тұр. Аға буын өкілдері де жаңа әліпбиді игеруге түсіністікпен қарауда. Ал жастарымыздың, кейінгі ұрпағымыздың латын әліпбиінің тек пайдасын көретіні күмәнсіз. Елбасының балаларымыздың болашағы үшін осы мәселені қабылдауға тиіспіз деген пікірі өте орынды. Жазуымызды жаңартып, тілімізді түзеткіміз келсе, сол арқылы санамызды сілкіндіріп, елдігімізді ерекшелегіміз келсе, бұл іске тәуекел етуге тиіспіз.
Латын қарпіне көшу – бұл елімізді отарсыздандырудың басы. Сондықтан оны кешеуілдетпей жылдамдатып қолға алуға байланысты шаралар қуантады. Мемлекет басшысының ұстанымы да осындай. Жаңа жобада қазақ тілінің акустикалық-артикуляциялық ерекшеліктері мен үндестік заңы ескерілуі тиіс. Осы тұрғыдан алғанда Тіл білімі институтының жасаған нұсқасы көңілге қонымды көрінеді. Мәселе өте маңызды болғандықтан оны талқылауға кемінде екі-үш ай қажет. Түпкілікті шешім осы талқылаулардың қорытындысы бойынша жасалады.
Алайда кейбір жекелеген азаматтар мен ғалымдар әлі де асықпау керек, алдымен ағылшын тілін жақсы меңгеріп алайық. Жастарымыз, азаматтарымыз ағылшын тілін үйреніп алсын, содан кейін латын әліпбиіне көшу оңай деп отыр. Ал көпшілік жұрт бұл пікірмен келіспейді. Қайта біраз жыл кешігіп қалдық. Бірқатар туыстас елдер әлдеқайда бұрын көшіп алды. Ендігі жерде Мемлекет басшысы айтқандай, латынға көшу үрдісінде батыл қимылдау керек. Уақыт күтпейді. Тіпті қазір өзімізде, айталық, «Қазақпарат» агенттігі бірнеше жылдан бері кириллмен қоса латын әліпбиін пайдаланып келеді. Ал 112 қызметі қазаққа да, басқа ұлт өкілдеріне латын әліпбиінің орысша нұсқасын көптен бері ұсынып жүр емес пе. Соны оқымаған адам жоқ шығар. Әркім еш қиындықсыз түсініп, пайдалануда.
Латын жазуы уақыттың санғасырлық сынағынан өтіп болды. Бүгінгі таңда әлемдегі халықтың 80 пайызынан астамы осы латын жазуын игеріп, танып отыр. Әлемдегі ақпараттың 70 пайызы осы таңбамен таңбаланады. Алфавитті ауыстыру тарихи шешім. Бұл игі істің жемісін халқымыз ғасырлар бойы көреді. Келешекте ұрпақтарымыз алғысын айтатын болады.
Қазір жер-жерде, әкімдіктерде, министрліктерде,түрлі ұжымдарда, халық арасында осы маңызда шара қызу талқылану үстінде. Алфавитін асығыс ауыстырған елдер аз емес. Олардың кейбірінде осы ширек ғасыр ішінде алфавитке бір емес, үш рет өзгеріс енгізіп үлгергені көп жағдайды аңғартады. Біз олардың қателігін қайталамауымыз керек. Сондықтан бірыңғай стандартты ұсынар алдында тағы да қайта-қайта қарау, әбден иін қандыру міндетті.
«Қазіргі біздің орыс тілінің негізіндегі алфавитте тіліміздегі дыбыстардан әріптеріміз екі есеге көп. Яғни бұл әліпбидің біздің ерекшеліктерімізге сәйкес келмейтіні белгілі. Сондықтан бұл латын әліпбиіне көшу емес, шындығын айтқанда, латын әліпбиімізге оралу болады» дейді Ахмет Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының директоры Ерден Қажыбек.
Қазақстан Президенті жария еткен «Қазақстан-2050» Стратегиясында 2025 жылдан бастап латын әліпбиіне көшуге кірісуіміз керек деп атап көрсеткен болатын. Яғни сол кезден барлық салаларда біз латын қарпіне көшеміз. Мемлекет басшысының айтуынша, 2025 жылға қарай іс қағаздары, мерзімді баспасөз, оқулықтар, бәрі де латын әліпбиімен басылып шыға бастауы тиіс. Ол кезең де таяп қалды, сондықтан біз уақыт ұттырмай, бұл жұмысты осы бастан қолға алуымыз керек. Бұл жерде латыншаға көшудің өзіндік қисыны бар. Бұл қазіргі заманғы технологиялық ортаның, коммуникацияның, сондай-ақ ХХІ ғасырдағы ғылыми және білім беру процесінің ерекшеліктеріне байланысты. Мектеп қабырғасында балаларымыз ағылшын тілін оқып, латын әріптерін онсыз да үйреніп жатыр. Сондықтан жас буын үшін ешқандай қиындық, кедергілер болмақ емес.
Латын әліпбиіне көшуді жүздеген мың жастар қызу қолдап, үндеу жариялағаны мәлім. Бұл Президент Н.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласында 2017 жылдың соңына дейін жаңа графикадағы әліпбидің бірыңғай стандартын қабылдауды, ал 2018 жылы оқу әдебиеттерінде дайындықты бастау туралы бастамасына үлкен қолдау. Латын әліпбиіне көшу туралы Мемлекет басшысы шешімді пікірін білдірді. БАҚ өкілдерімен 14 қыркүйекте болған кездесуде Елбасы 2022 жылы қазақ тіліне арналған латын әліпбиі бірінші сыныптарда оқытыла бастайды деді.
Еуразиялық интеграция институты директорының орынбасары Сергей Селиверстовтың пікірінше, мемлекеттік тілдің әліпбиін жаңарту – егемен елдің жеке ісі. Бұл жаңару өзге тілдердің мәртебесін төмендетпейді, олар сол күйінде қалады. Әліпби ауыстырудан қорықпау керек. Кезінде славян алфавиті де, КСРО алфавиті де бірнеше рет ауысқан. Әліпби жаңарту – бұл дамуға, жаңашылдыққа ұмтылу. Латын әліпбиі күрделі емес, керісінше әлем елдерінің басым көпшілігі осы алфавитті пайдаланып, ең көп тараған, заман талабына сай ақпараттық, технологиялық кеңістікте ойып тұрып орын алған ауқымды алфавит. Қайта бұл коммуникация құралы ретінде бір-бірін жақындастыратын тетік.
Ағылшын тілі осы заманда өндіріс саласынан бұрын материалдық емес, виртуалды салаларға бетбұрыс жолында. Қазір ақпарат сату, технология, озық тәсіл, коммуникация, жаңашылдық алдыңғы қатарға шыққан. Виртуалды сала бүгінде шындыққа айналды. Бұл объективті қажеттілік, ғылыми, саяси, пәлсапа, бос қиял емес, шынайы болмыс. Бұл шешімді көпшілік қолдауда. Егер латын әліпбиіне өтпесек, ендігі жерде өзімізді кері тартқандай, алға қарай қадам баспайтындай қораш сезінеміз. Сондықтан ізденіспен ілгері дамуды ойлаған барша жұрт бұл ұсынысты қолдайды. Осыны зерделеген бүкіл әлем – орыс та, қытай да, өзге де дамыған мемлекеттер, тіпті Ұлыбританияның езгісінде болған Үндістан да ағылшын тілі арқылы алға дамуды ойлаған. Ал Малайзия, Сингапур елдері аузын айға білеген елдер қатарында. Осының бәрі латын әліпбиін меңгерген ағылшын тілді мемлекеттер. Демек, ағылшын тілін меңгеру, латын әліпбиіне өту – жаңа деңгейге көтерілу, қарыштап алға ұмтылу, өркендеу. Білімді, келешекті ойлайтын, көрегенді орыс және басқа ұлттың озық өкілдері мұны қуаттап отыр.
Мемлекет басшысы еліміздің латын әліпбиіне көшуіне еш ауыртпалықсыз, өзге этностарға қиындық тудырмай ыңғайлы жол ашты, деді Парламент Мәжілісі төрағасының орынбасары, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі Владимир Божко. Қазіргі жастарымыз міндетті түрде үш тілді еркін меңгеруге бет алды. Сондықтан кирилл алфавитінен алыстап, Ресейден, орыс ғылымы мен экономикасынан алшақтаймыз деу негізсіз, жаңсақ пікір. Президент білгірлікпен тапқырлық тауып, қоғамды үштілділікке әкелді. Жастардың арасында ағылшын тілін үйреніп білуге деген құлшыныс үлкен, осылайша олар өздерінің интеллектуалдық қабілетін арттыра түседі. Ал латын әліпбиі тілдерді еркін меңгеруге тиімді жол ашады. Латын өзге этностардың ағылшын тілі мен қазақ тілін үйренуіне өте ыңғалы. Ал кирилл алфавитінен айырыламыз деп байбалам салу еш қисынсыз. Егер үш тілді еркін меңгерсек, сол пәндерден мектепте емтихан тапсырсақ орыс тілінен қалай алшақтаймыз? Қайта көп тілді біле отырып, өзіміздің дүниетанымымызды кеңейте түсеміз.
Ғалымдар өзге ұлт өкілдері де латын әліпбиіне көшуді қолдап отыр дейді. Олар да кейін біртіндеп латын әлпбиіне ауысады. Ендігі үлкен мәселе – сауатты жазу, өз тілімізді дұрыстау. Латын әлібиі – жұрттың болашақта ағылшын тілін білумен қатар, алдымен қазаққа қызмет етуі тиіс.
