– Ғалымжан Жарылқасынұлы, Мемлекет басшысы «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бәсекеге қабілеттілік» атты Жолдауында еліміздің жаңа кезеңіндегі даму жолдарын атап өтті. Осы кең көлемді құжатта құқықтық-экономикалық дамудың жаңа үлгісін құру қажеттілігі мен бес басымдық жария етілді. Осыған тоқталып өтсеңіз?
– Жолдаудың бесінші басымдығында жеке меншікті қорғауға, заң үстемдігін және барлық адамдардың заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ сот жүйесіне сенімділікті арттыруға және судьялардың қызметіне араласып, заңсыз ықпал етуге жол бермеуге бағытталған реформаларды жалғастыру туралы айтылды. Елбасы бұрын да күшті мемлекеттік билік құру қажеттілігі туралы бірнеше рет айтқаны белгілі. Мемлекетімізде осы міндетті жүзеге асыру шарттарының бірі қоғамда адам мен азаматтың құқықтары мен мүдделерін қорғау, демократиялық қағидаларды қамтамасыз ету болып табылады, сонымен қатар осы шарт орындалғанда ғана халықтың сот жүйесіне деген сенімі артады. Ал сот қоғамдастығының барлық қызметі Елбасының сот жүйесін жаңғырту жөніндегі тапсырмасын орындауға, соттың халыққа қолжетімді және қарапайым жүйесін құруға, кәсіби судьялардың корпусын қалыптастыруға бағытталған.
– Заңнан аттап ешкім де аса алмайды дейміз. Осы заңдылықты сақтауда судьяға ең басты қандай қасиеттер қажет?
– Судьялар тәуелсіздігі мен мәртебесі заңмен белгіленген. Ал сол заңнан аттамас үшін де, әрине, ең бірінші адалдық керек. Қазіргі судьялардың көздеген мақсаты да, ұстанған бағыты да әділ билік жолында адалдыққа берік болу. Судьяның сөзі мен ісі адалдықпен ұштасуы керек және халық алдында ол қарапайым болуы тиіс. Қазақ елі тәуелсіздік алған алғашқы күннен бастап еліміздің сот жүйесі өз алдына еркіндік алды. Сот билігіндегі осы жағдайлар судьялардың да, сот жүйесінің де мерейін үстем етті. Қоғамдағы соттарға қатысты көзқарастардың оң баға алуының өзі судьялардың күнделікті жұмысының уақыт өткен сайын ашықтық, жариялылық тұрғысында жүзеге асырылатынын көрсетеді. Қоғамның дамуына байланысты судьяның біліктілігіне, адамгершілігіне, ізгілігіне қойылатын талаптар жоғарылады. Осы қағида әр кезде – судьялық корпус қалыптастырылғанда, сот төрелігін жүзеге асырғанда, тұрмыста да өзекті болып табылады. Судья үнемі ел назарында болған соң, ол күнделікті өмірде, тіпті демалыс уақытында да халық оны әрдайым судья ретінде қабылдайды. Себебі халық арасында сот билігінің беделі билердің кәсібилігі мен оның адамгершілік болмысы арқылы қалыптасады.
– Судьялар одағының кезектен тыс VII съезінде судьялардың қызметі мен күнделікті тұрмысында олардың жүріс-тұрысын реттейтін жаңа Судьялық әдеп кодексі қабылданды. Осы кодекс талаптарына сәйкес, судья өз лауазымының жоғары мәртебесіне лайық болуы және әдеп нормаларын мүлтіксіз сақтауы тиіс. Мұның әділ шешім шығаруға қандай әсері бар деп ойлайсыз?
– Судья сот төрелігін жүзеге асыру барысында қоғамның заң қызметкерлерінің адамгершілік және ізгілік қасиеттеріне қоятын талаптарын ескеруі қажет. Өйткені судья халықтың сот билігіне деген сенімін нығайтып, өзінің жүріс-тұрысымен тәртіптің жоғары стандарттарына ұмтылуы тиіс. Бұл судьялардың адал қызмет атқаруына күш береді. Осы ретте сот төрелігі дегеніміз – судьяның және сот органдарының әрбір азаматтық, қылмыстық істерді әділ шешу үшін заңға негізделген объективтілігі, жан-жақтылығы, бейтараптылығы, әділдігі. Сондықтан да, судьяларға қойылатын талап өте жоғары. Жазаны жеткілікті деңгейде шығару үшін әрбір судьяның ізгілігімен қатар, ол адамның жанын терең түсінуі қажет. Судьялар әділ үкім шығарып қана қоймай, қоғам алдында жауаптылықты сезініп, өзінің жоғары мәдениетімен, әдебімен, жеке қасиеттерімен баршаға үлгі болуы қажет.
Сондай-ақ осы талаптарды қызмет атқарып жүрген судьялар ғана емес, сонымен қатар отставкадағы судьялар да сақтауы тиіс. Судьялар қызметтен тыс уақытта, адамдармен қарым-қатынаста өз тәртібіне, жүріс-тұрысына аса мән бергені жөн. Судьяның ел алдындағы, Президент алдындағы жауапкершілігі жоғары. Сот процессі кезінде сотқа қатысушыларымен қарым-қатынас жасамауы, сот актісі заңды күшіне енгенге дейін оны жарияламауы тиіс. «Тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ», «Ағайынға бұрғаны биді құдай ұрғаны» деген қанатты сөздер қанша уақыт өтсе де әлі күнге дейін өмір талабы екені даусыз.
Судьялар заңды біліп, қолдана алуымен ғана емес, ұлттық салт-сана мен дәстүрді де ұстана отырып, заңмен қатар оның қолданысын жарастыра білуімен де ерекшеленуі тиіс. Бүгінде соттар қоғамдағы шиеленісті азайту, бітімгершілікке келу, келісім инс-титуттарын дамытуға айрықша бет бұрды. Дауды сотқа дейін жеткізбеудің, сотқа дейінгі рәсімдердің алдан ала шешудің мол мүмкіндіктерін мақсатты түрде пайдалана бастады. Судья әдебі кодексімен көзделген моральдық-этикалық нормалар мен жүріс-тұрыс ережелері мүлтіксіз сақталса, қандай да жағдай болмасын, сот төрелігін жүзеге асыру барысында оның объективтілігі мен тәуелсіздігіне күмән тудыратын іс-әрекеттерге жол берілмейді.
Әрине, адам тағдырына араласып, билік айту үшін нағыз заңгер әрі психолог та болу керек. Жалпы, судьяның сөз сөйлеуі мен пайым-парасаты өзгелерге үлгі. Судьяның мәртебесі мен қызметі «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық заңында қаралған. Судьялар сот төрелігін іске асыру кезінде тәуелсіз және тек Конституция мен заңға ғана бағынады. Судьялардың мәртебесі мен тәуелсіздігіне нұқсан келтіретін заңдарды немесе өзге де нормативтік құқықтық актілерді қабылдауға жол берілмейді. Ал осындай мәртебеге ие болған судья әрбір істі жүрегінен өткізіп, адал, әділетті, қарапайым, парасатты болуы міндетті. Судья қызметте, үйде, тіпті демалыста болсын, әрқашан да көпшіліктің алдында жүретін мемлекеттік қызметкер. Дөрекілік танытпау, дауыс көтермеу, дүниеге қызықпау мен қатар, басқаларды мұқият тыңдай білу судья үшін ең қажетті адами қасиеттер.
– Кейде судьялар тек қатып қалған заңға ғана сүйенеді, сондықтан шығарған шешімдері де бір-бірінен аумайды деп жатады. Осы жағына қалай қарайсыз?
– Заң бәрімізге ортақ. Заң алдында бәрі тең. Сондықтан судья, алдымен ел заңдарын басшылыққа алады. Демек, судья істі қараған кезде заң мен, әлбетте, ішкі жеке түйсігіне де сүйене отырып шешім қабылдайды. Сот саласында беделі мен абыройын асқақтату үшін әр судья ар-ожданына, жеке адамгершілік ұстанымы мен антына деген адалдығына, моральдық келбетіне дақ түсірмеуге тырысады. Бұл, әрі оның беделі мен абыройын сақтауы үшін де қажет. Әр сот процесінде таразыда адам тағдыры тұратындықтан, судья ойланып шешім қабылдайды. Айыптыға жаза белгілеген кезде, оны заң негіздеріне қоса адамгершілік ар таразысына салып өлшейді. Қазіргі кезде кез келген соттың веб-сайттарында атқарған жұмыстары туралы мәліметтерді алып, интернет арқылы сот актілерімен таныса алуға мүмкіндік бар. Мұның өзі судьяның қызметінің анықтығы мен ашықтығына жол ашады.
– Сот жүйесіне қатысты жүргізіліп жатқан реформалар барысына тоқталып өтсеңіз?
– Сот саласында жүргізіліп жатқан реформаларды басылымдарда, әлеуметтік желілерде жариялауы, оларды ғылыми отырыстарда, дөңгелек үстелдер мен форумдарда талқылауы судьялық корпустың, мамандардың, азаматтардың осы жаңалықтарды тек жағымды жағынан бағалағанын көрсетті. Қазақстандық заңнамаларға енгізілген бірқатар өзгерістерге, жаңа қағидалы ережелеріне шетелдік әріптестер, мамандар мен біздің елімізге құқықтық жүйемен танысу үшін келетін көптеген делегациялар да оңды баға берді. Жылдан жылға халықтың сот билігіне сенімі артып келеді, соңғы жылдары соттарға талап-арыздар көптеп түсуде, ал еліміздің азаматтары өздерінің дауларын тек сотта ғана шешуге тырысады. Осы жағдай сот төрелігінің тиімді қызмет ететінін көрсетеді. Бабаларымыз: «Би төрттің құлы – адал еңбек, таза ниет, терең ой, әділдік», «Әлсіздерге болысу, қиянатқа қарсы тұру, әділ болу бидің азаматтық, адамдық парызы» деген ғой. Осы асыл сөздерді күнделікті өмірімізде және сот төрелігін атқару барысында, заңдармен қатар, әрбір судья негізгі қағидаттар ретінде ұстанса, сот жүйесінің беделі бұдан да жоғары болатыны және халқымыздың сотқа деген сенімі арта түсері сөзсіз.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Александр ТАСБОЛАТ,
«Егемен Қазақстан»
