– Бернард мырза, сіз Қазақстанда нақты қандай мәселемен шұғылданып жүрсіз?
– Мен жалпы түйе және жылқы шаруашылықтарын дамыту ісімен шұғылданамын. Осы бағыт бойынша әлемнің бірқатар елдерінде жұмыс істедім. Дәл қазір Қазақстанда жылқы шаруашылығын дамыту мәселесімен айналысудамын.
– Сіз Қазақстанмен, мұндағы жылқы шаруашылығының жағдайымен және оны жүргізудің әдіс-тәсілдерімен, өзіндік ерекшеліктерімен жақсы таныссыз ба?
– Таныспын деп айтуыма болады. Өйткені мен Қазақстанмен 19 жыл бойы тығыз қарым-қатынаста жұмыс істеп келемін. Былайша айтқанда, жиі келіп-кетіп жүремін.
– Осы уақыт аралығында Қазақстандағы жылқы шаруашылығынан қандай өзгерістерді байқадыңыз?
– Мен ең алғаш мұнда 1998 жылы келдім. Сол кезде тек жылқы шаруашылығының ғана емес, жалпы ауыл шаруашылығының жағдайы өте нашар еді. 2000 жылдардың басында жағдай біршама жақсара түскенімен көптеген фермерлердің жылқы өсіруден бас тартқандығын көрдім. Қазір енді бұл салада жағдай біршама оңала бастаған секілді. Өйткені жылқы өсіретін ірі шаруашылықтар да пайда бола бастапты. Дегенмен жылқы өсірумен әлі де жеке үй шаруашылықтары мен ұсақ фермерлер шұғылдануда.
Менің ойымша, ұсағы да, ірісі де қатар өмір сүруге тиісті. Өйткені ірі шаруашылыққа жағдай туғызу қажет болса, ұсақ шаруашылықтар кез келген жағдайда өмір сүре алады. Сондықтан шаруашылықтарды ірілендіреміз деп ұсақтарының ісіне тежеу салмаған жөн. Даму эволюциялық жолмен жүруі тиіс.
Тағы бір байқағаным, бұрынғыға қарағанда жылқы өнімдерінің сан алуандығы да арта түскен. Мәселен, бір қымыздың өзінің бірнеше түрін кездестіруге болады. Міне, осы жылқы өнімдерін түрлендіруге әркез мән беріп отыру керек. Нарықтың өзі осыны талап етеді. Өнімдер әртүрлілігі арқылы өтімді бола түседі.
– Ал біздің жылқы бағу әдіс-тәсілдеріміз туралы не айтасыз? Қандай кемшіліктерді байқадыңыз?
– Бұл өте қиын сұрақ екен. Өйткені мыңдаған жыл бойы жылқы бағып келе жатқан қазақтарға мен бұл жайында қандай ақыл айта аламын?! Айтарым тек шаруашылық жүргізу тәсілдерін интенсивтендіру жайында болмақ. Мәселен, жылқының күтімін жақсарту үшін оларды қатаң қыста ұстайтын жылы қоралар салып, ондағы жұмыстарды, сондай-ақ бие саууды механикаландырса, жылқыны азықтандыру мәселесін жақсартса жөн болады демекпін. Әрине, жылқы тұқымын асылдандыру ісімен шұғылдану қажет.
Кеңес өкіметі кезінде жоғарыдағы мәселелермен арнайы ғылыми-зерттеу институттары, ұжымшар, кеңшарлар нақтылы шұғылданған. Мал басының есептілігі күшті болған. Сондықтан Қазақстанда жылқы шаруашылығының дамуы басқа елдерден көш ілгері жағдайда болды. Енді меншіктің алуан түрлі формасын сақтай отырып, осы жағдайға қайта қол жеткізу керек.
– Қазақ та, француз да жылқы етін жейді. Осы мәселеде екі елде айырма бар ма?
– Әр қазақ әр французға қарағанда, жылқы етін он есе көп жейді дер едім. Содан кейін тағы бір айырма – француздар жылқы етін стейк түрінде жейді. Оны асханаларда шыж-быж еткізіп, тез дайындай салуға болады. Ал қазақтар ұлттық тағам болған соң оны барынша баптап әзірлейді. Мәселен, қазы айналдырудың өзі үлкен еңбек қой.
Тағы бір айырма, қазақтар жылқы етін шикізат күйінде алып тұтынса, француздар оны жартылай дайын өнім күйінде алады. Қазақтың бір артықшылығы, жылқы етінің барлық мүшесін тегіс тұтынады. Сондықтан одан қалдық қалмайды.
Францияға жылқы еті Латын Америкасы елдерінен және Моңғолиядан әкелінеді. Әрине, бұл француздар жылқы өсірмейді деген сөз емес. Біз өзіміз өсірген тірі малды Италияға сатамыз. Бұл – біздің рыногымыздың өзіндік бір ерекшелігі.
– Жылқы өнімдерін іске жарату мәселесінде қандай ақыл-кеңес берген болар едіңіз?
– Бұл мәселеде ойланатын жайттар бар. Бүкіл әлемде жылқы өсірумен шұғылданатын елдер тым аз. Санасақ он саусаққа да жетпейді. Міне, осы аздың бірі – Қазақстан. Менің ойымша, қазақтар осы істі атакәсіптеріне балағанымен қазіргі нарық жағдайында оның игілігін дұрыстап көре алмай келеді. Неге? Себебі ет жеу, қымыз ішу, жылқыны көлік ретінде пайдалану және бәйге ұйымдастыру деңгейінде ғана қалып отыр. Ал бұлардың барлығы атамзаманнан бері келе жатқан дүниелер ғой. Неге қазіргі технологияларды пайдалана отырып жылқы өнімдерінің өтімділігін арттыру, ол үшін оның пайдалану аясын кеңейту мәселесін тереңнен ойластырмасқа?
Мәселен, косметика өндірісінің көшбасшысы болып табылатын француздың «L’ORÉAL» компаниясы бие сүтін пайдалана отырып, одан неше түрлі косметикалық өнімдер шығарады және оларды өте қымбат бағаға сатады. Табатын пайдасы шаш-етектен. Сондай-ақ, Франция мен Германияның бие сауатын фирмалары да өз беттерімен косметикалық өнімдер шығарады. Ендеше, осындай істі неге жылқыға бай ел Қазақстанның өзінде ұйымдастырмасқа?! Тіпті алысқа бармай-ақ, бие сүтін кептіру технологиясын меңгеріп, оны ваннаға қолдануға да болады.
Бие сүті – ана сүтіне ең жақын сүттердің бірі. Демек, нәрестелерге берілетін тағамдар әзірлеуге де бие сүтін қолдануға болады.
Қысқасы, жылқы өнімдерінің қолдану аясын кеңейту ісін ойластырғанда осындай қаперге алатын мәселелер көп-ақ. Тек бұл мәселеде қазақстандық кәсіпкерлердің ілкімділігі мен іскерлігі жетіспей тұрған секілді.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Сұңғат ӘЛІПБАЙ,
«Егемен Қазақстан»
Суретті түсірген Исатай Жекежанов
