Сонымен қатар өкінішке қарай Азия аумағында қарулы қақтығыстардың туындауына және өңірлік шиеленістердің өсуіне алып келетін қақтығыстардың пайда болуы жалғасуда. Бұл халықаралық қоғамдастықтың жедел әрекет етуін және ұжымдық қарсы тұру үлгісін әзірлеуді талап етеді.
Осы орайда, Азиядағы өзара іс-қимыл және сенім шаралары жөніндегі кеңес (АӨСШК) аталған мәселелерді шешу жолындағы ең ірі көпжақты ауқымды форум болып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың БҰҰ Бас Ассамблеясының 47-ші сессиясының мінберінен осы АӨСШК-ні құруға бастамашылық жасағанына бүгін, 5 қазанда 25 жыл толады.
90-шы жылдардың басында Азияның қауіпсіздігі және даму мәселелерін талқылау бойынша ортақ құрлықтық құрылым жоқ еді. БҰҰ мінберінде алғаш рет сөз сөйлеген, шалғайдағы Орталық Азиядағы жаңа құрылған мемлекет басшысының ұсынысы бірден ықыласпен қабылданды. Уақыт АӨСШК процесінің өзектілігін көрсетті және оның аясында саяси диалогты институттандыру және азиялық мемлекеттерді жаңа саяси жағдайларға бейімдеу жүргізіледі. Қазақстан және АӨСШК процесін қолдаған мемлекеттер осындай тетік құрудың күрделілігін айқын түсінді. Мемлекет басшысы атап өткендей, бүгінгі күні АӨСШК көбінесе тыңға түрен салған, сондықтан да тірлікте кездесетін жағдайларға дайын тұрған бірегей жас форум болып табылады.
Сонымен бірге АӨСШК үдерісі түрінде жүзеге асырылған, Елбасы ұсынған Азиядағы ұжымдық қауіпсіздік тұжырымдамасын көпжақты ілгерілету идеясының халықаралық маңызы зор. Қазіргі кезде Еуропаға қарағанда Азияда әлі күнге дейін мықты саяси институттар жетіспейді. Бұл өкінішке қарай, негізгі мемлекеттер арасындағы сенімнің төмен болуынан туындайтын жағдай. Қауіпсіздік мәселелері бірқатар қосалқы өңірлік ынтымақтастық тетіктерінің болуына қарамастан, әр мемлекеттің ішкі мәселесі болып қалуда. Осындай жағдайларда халықаралық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жалғыз ғана айқын тетігі мемлекеттер арасындағы сенімді арттыру қағидаты болып табылады. Бұл жағдайда АӨСШК-ні шақыру аталған мәселені уақтылы қарастыруға мүмкіндік берді.
Бүгінгі таңда құрамына 26 қатысушы мемлекет кіретін АӨСШК күрделі халықаралық жағдай тұсында орнығып келеді. Халықаралық бейбітшілік пен қауіпсіздікті сақтауға бағытталған бұрынғы жүйенің әлемдік аренадағы сын-тегеуріндер мен күштердің жаңа арақатынасына байланысты тиімділігі азаюда. Қауіпсіздікті қамтамасыз етудің қолданыстағы дәстүрлі құралдарының қазіргі заманғы сын-қатерлерге қарсы тұру қабілеті де төмендеуде.
Азияда жаһандық әскери-саяси процестердің ықпалымен туындаған қақтығыс әлеуеті сақталуда. Бұл өңірден алыс аймақтарда көрініс тапқан «ескі» қақтығыстар жанданып, кейде жаңа күшпен қайта өршуде. Аталған жағдайды трансшекаралық сипаттағы жаңа «қозғамалы» қатерлер күшейе түсуде. Сол себепті аталған мәселелерді 1999 жылғы «АӨСШК принциптерінің декларациясында» көзделген саяси процесс аясында шешу маңызды, сондай-ақ алдағы уақытта осы бағытта прогресті қамтамасыз ету, біржақты әрекеттерге баруды және беймәлім жағдайдағы өңірлік этносаралық және басқа даулардың шиеленісуін болдырмау қажет.
Қазақстан 2017-2018 жылдардағы БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі ретінде АӨСШК құрылтай құжаттарында көрсетілген ынтымақтастық пен сенім шараларын нығайту қағидаттарын нақты іске асыруда. АӨСШК тәсілдері БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің мүшелері арасындағы әріптестікті және өзара түсіністікті нығайту үшін ерекше маңызды.
Сириядағы күрделі қақтығысты реттеу бойынша Н.Назарбаевтың қолдауымен жүзеге асырылып жатқан Астана процесі сенім шараларының маңыздылығына айқын мысалы болады. Бұл шаралар тараптардың кездесіп, диалогты тікелей немесе бітімгер арқылы келіссөздерді жүргізуден бастау алады. Сонымен қатар аймақтардағы жағдайдың жақсаруына ықпал ететін нақты әскери-саяси және гуманитарлық шаралар туралы сөз қозғалады. Сирия АӨСШК-ге мүше емес, алайда бұл елдің бастан өткеріп жатқан қасіретті жағдайы жергілікті және өңірлік деңгейлердегі сенімді нығайту құралдарының өзектілігін көрсетеді.
Көп жағдайларда диалогтың болмауы үлкен қатерлі фактор болып саналады. Азия үшін осы олқылықтың орнын АӨСШК айтарлықтай толтырып отыр.
Аймақ елдерінің қарым-қатынастарын өңірлік қауіпсіздік мәселелерінің өзара тиімді шешімдерін іздестіру үшін диалог режіміне ауыстыру құралы ретінде АӨСШК іс жүзінде құрлық мемлекеттері арасындағы сенімді нығайтуға ықпал етеді. Азиядағы және бүкіл әлемдегі қауіпсіздік пен болжамдылықтың артуы АӨСШК үдерісінің мазмұндылығын айқындайды.
АӨСШК қатысушылары бастапқыда «қарапайымнан күрделіге» қозғалыс тактикасын қолдаған болатын. Яғни, Кеңеске қатысушылар алғашқы кезеңде тараптардың ортақ мүдделеріне сай келетін мәселелерді талқылау және сол арқылы ортақ пікірге келу, содан соң ымыраға қол жеткізіп одан әрі даулы мәселелерді талқылауға келісті.
Айта кететін жайт, Кеңесті құру барысында оған Азиядағы өзекті мәселелер мен жанжалды жағдайларды жедел шешу міндеті жүктелген жоқ. Себебі, бұл біріншіден мүмкін емес, екіншіден, аталған ынтымақтастық форматының өкілеттілігіне кірмейді және ұзақ талқылау және шешу үдерісін талап етеді.
АӨСШК қызметін талдау осы форумның негізгі мақсаты Азия мемлекеттері арасындағы қауіпсіздік саласындағы өзекті мәселелер мен проблемаларды талқылау үшін қолайлы жағдай жасау, жалпы адами қағидаттар мен күш қолдану позициясы тұрғысынан алғанда саясат қолайсыздығы, экономикалық дамудағы айырмашылықтар, нәсілдік, этностық және діни тиістілікке негізделген ақылға қонымды диалогты өткізуге алаң ұсыну мүмкіндігін жасау болып табылды.
Қазақстан 25 жыл бойы өңірде жалпыазиялық ортақ қауіпсіздік құрылымын құру бойынша өзінің мақсатты жұмысын жүргізіп келеді. Президентіміздің басшылығымен көптеген жұмыстар атқарылды, соның нәтижесінде АӨСШК идеядан практикалық және нақты жұмыс істейтін құрылымға айналды. Бұл қызу әрі қомақты еңбекті талап еткен жұмыс болды.
Форум құрылған кезден бастап, Каирден Сеулге дейін, Мәскеуден Пномпеньге дейін АӨСШК мүшелерінің саны 16-дан 26 -ға дейін артты. Кеңестегі келіссөздерге Израиль, Палестина, Үндістан, Пәкістан, Иран және бірқатар араб мемлекеттері қатысады. Кеңестің мақсаттарын ілгерілетуге негіз болатын нормативтік-құқықтық база құрылды. АӨСШК БҰҰ және басқа да халықаралық ұйымдарда байқаушы мәртебесіне ие болды. АӨСШК – Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы бағыты бойынша диалог жүргізуде.
Бірнеше жыл бұрын Кеңестің Алматыдан Астанаға көшірілген Хатшылығы 10 жылдан астам табысты жұмыс атқаруда. Форум жұмысының өзекті мәселелерімен айналысатын органдары қалыптасты. Арнайы жұмыс тобының, Аға лауазымды тұлғалар комитетінің, Жастар және Іскерлік кеңестердің отырыстары жүйелі түрде өткізіліп отырады және 2014 жылдан бастап АӨСШК-нің төрағасы болып табылатын Қытай Халық Республикасының бастамасымен және қолдауымен құрылған Үкіметтік емес ұйымдардың форумы «күш алып» келеді.
Кеңес аясында әскери-саяси, экономикалық, экологиялық, адами өлшемдер және жаңа сын-тегеуріндер мен қатерлерге қарсы тұру салаларында сенім шараларын іске асыруға негіздеме болатын тұжырымдамалар мен іс-қимыл жоспарлары қабылданды.
Қазақстан, Түркия және Қытай төрағалықтары барысында, қорытындылары бойынша маңызды саяси декларациялар қабылданған төрт саммит пен Сыртқы істер министрлерінің бес тұрақты кездесуі өтті.
Екі апта бұрын, 2017 жылғы 20 қыркүйекте Нью-Йоркте, БҰҰ Бас Ассамблеясының 72-ші сессиясы аясында Қазақстан Президенті бастамасының 25 жылдығына арналған, АӨСШК мүше мемлекеттерінің Сыртқы істер министрлерінің бейресми кездесуі өтті. Кездесу барысында қатысушылар халықаралық күн тәртібіндегі өзекті мәселелерді талқылады, форумның ширек ғасырдағы негізгі жетістіктерін атап өтті және бүгінгі күні АӨСШК алдында тұрған мақсаттарын айқындады. Министрлердің қорытынды мәлімдемесінде «Азияның өзге мемлекеттерін барынша қамту, сыртқы алмасуды арттыру, сондай-ақ өңірлік және халықаралық істерге кеңінен қатысу, яғни қауіпсіздікті қамтамасыз етуде, дамуды ілгерілету мен тұрғындардың әл-ауқаттылығын жақсартуда белсенді рөл атқару үшін алдағы уақытта АӨСШК-ні кеңейтуге мүдделіміз», – деп атап көрсетілді.
ЭКСПО-2017 халықаралық мамандандырылған көрмесі аясында Астанада Азияның барлық өңірлерінен жиналған кәсіби және әуесқой спортшылардың қатысуымен бірлескен ШЫҰ-АӨСШК жеңіл атлетикалық марафоны өткізілді.
Осы уақытқа дейін еңсерген жолға шолу жасай келе, мүше мемлекеттердің бірлескен күш-жігері АӨСШК үдерісін бастауға ғана емес, өңірлік қауіпсіздіктің негіздерін қалыптастыруда нақты нәтижелерге қол жеткізуге мүмкіндік берді деп сеніммен атап айтуға болады.
Белсенді ұжымдық өзара іс-қимыл, өркениеттердің ашық та айқын диалогы болмаған жағдайда, барлық мемлекеттердің тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз етудің дұрыс жолдарын табу мүмкін емес. Осыған байланысты 2014 жылы Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың Шанхайдағы АӨСШК саммиті барысында баяндалған АӨСШК негізінде халықаралық ұйым құру бастамасы аса өзекті болып табылады. Бүгінгі таңда форум қатысушылары аталған мәселені талқылау үстінде.
Бүгінде АӨСШК шеңберіндегі тиісті жұмыс өз қарқынын сақтап, осы үдерісті күшейтіп, нығайтатын өзекті құжаттарды бірлесіп әзірлеуді жалғастырудың және тағаттылық пен дәйектілік танытудың маңызы зор. Халықаралық ұйымдарда АӨСШК мақсаттары мен міндеттерін белсенді түрде түсіндіру қажет.
АӨСШК мәміле қағидасына негізделген саяси платформа болып табылады. Оның барлық мүшелері өзара тең және 2002 жылғы Алматы актісі, АӨСШК-дегі қарым-қатынастарды реттейтін принциптер декларациясына және басқа да құжаттарға сәйкес өз міндеттемелерін орындайды.
Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымымен салыстырғанда, АӨСШК саяси, мәдени, географиялық және экономикалық тұрғыдан әралуандығымен ерекшеленеді.
Бұл ретте АӨСШК-нің күрделілігінің өзі де оның бірегей сипаты болып табылады.
Ұйымның негізін салған мемлекет ретінде Қазақстан алдағы уақытта Азия құрлығындағы қауіпсіздік пен тұрақты даму жолында АӨСШК-нің барлық негізгі бағыттары бойынша ынтымақтастықты дамытуға бар күшін салады, өйткені бұл Елбасы айқындап берген сыртқы саяси басымдылықтарымызды қамтиды.
Қайрат ӘБДІРАХМАНОВ,
Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрі
