Өз ақындарымызды бағаламай келеміз

Батыс ақындары мен жазушыларының шығармашылық тұғыры Ресей ғалымда­рының арқасында айқындалды. Сондай-ақ, Азия халықтарына тән абзал азаматтың асыл мұрасын ардақтау дәстүрі батыс түсінігіне жат. Мәселен, құрамында жүз­деген мүшесі бар Жазушылар Одағы тә­різді үлкен ұйымды Америка мен Еу­ропаның бірде-бір елінен бүгінде таппай­сыз. 

Мәдениеті озық саналатын Ұлыбри­тания мемлекетінде күллі қаламгерге арналған жалғыз мұражай бар. Арыстарын ардақтап, әрқайсысына бір-бір мұражай ашып, елді мекендердің атын беріп, өлең-жы­рын жас ұрпақтарына жаттатқан біздің қауым жат жұртпен салыстырғанда руханият биігінде екендігін біле бермейді. Сондықтан ғылымда да, мәдениетте де, әде­биетте де өзгені артық екен деп ойлайды. Әлі де солай. Ағартушылықтан бас-тап, романтизм, реализмді қоса барлық бағыттағы қаламгерлердің шет елдегі әріптесінен шығармашылық жағынан артық болатындығын да ескермей келдік. 

Қазақ әдебиетіндегі дарабоздың бі­рі­ Сәкен Сейфуллинің «Тар жол, тай­ғақ кешу» романымен көркемдік жа­ғынан да, тарихи маңызы тұрғысынан да теңестіруге болатын туындыны шет ел­ әдебиетінен табу қиын. Поэма, өлең-жыр жазумен қатар әдемі әндер тудыра­ білген ақынды Еуропа әдебиетінен тап­пайсыз. Ал қайраткерлігін айтсақ, мұн­дай тұлғалардың дүние жүзінде санау­лы екендігі шындық. «Қазақтардың бойынан біз поэзия мен музыканың бұла­ғын көреміз» деп, кезінде А.И.Левшин сияқ­ты оқымыстылардың құрмет сезімін біл­діруі тегін емес. 

Талантты танытудың бірден-бір жо­­лы­­ – оның шығармаларын Шығыс және­ Батыс халықтарының басты-басты тілде­ріне аудару. Ол үшін, әрине, сол тіл ие­сі­нің поэтикалық талғамын танып-білу қажет. Поэзия баршаға ортақ, бірақ ұлт­тық өлең жүйесі дара-дара. Ілияс ақын поэ­зиясындағы: 

Екі желі, үш қазық,
Тоғыз ноқта домбыра,
Ойнатайын он саусақ
Құлындайын құлдыра.
Бозда-бозда бота күй, 
Қашағанды қудыра,
Құлшына тарт домбыра,–

немесе:

Бес бұрап, төрт түкіріп, толғап қобыз,
Қозғалар құлақ күйден жосып қобыз.
Көтерген көк түндігін күй өргегі
Құлатып асқарда ағын, мәңгіде мұз, –
деген өлең жолдарын өзге тілде түсіну мүм­кін емес. Тау көрінісін «қатықтың жа­ланбаған тегешіндей» деген қарапайым теңеумен суреттеуі ақынның ұлттық қол­таңбасы деп білген жөн. 

Өзге ақындармен салыстырғанда Ілияс­ Жансүгіровтың шығармаларынан ха­лық өнерінің кемелдігі көбірек те ке­ңірек көрініс тапқан. Көшпенділердің тұр­мыс-салты, өмір дағдысы, таным - түсінігі мен сезім күйін даланың өз ұлы шынайы се­зініп, өлең түрінде өре білген. Тұтас дүние болмысын өнердің табиғи туындысы арқылы асқақ жырмен, жан тебірентер ырғақты өлең сөзбен бейнелеген. 

Күн тыңдап кірмей тұрды ұясына, 
Бұлт тыңдап мінбей тұрды тау басына.
Мақұлық жерде, көкте маужырады,
Қараған бір жан болмай шаруасына.

Көшпенді елдің кез келген аспабында орындалған күй ырғағынан жазиралы леп еседі. Ал дала сазында бүкіл ға­ламның сазы бар. Ақынның «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларындағы құ­пия идеялық өрнек осыны танытады. 

Халықтың ықылым заманнан сақтал­ған өне­рінде табиғаттың әр бөлшегінің жаны, әрқайсысының жүрек үні бар. Інгеннің зары, қасқырдың ұлығаны, бұлбұлдың сайрағаны, бозторғайдың шырылы да бір-бір күйге арқау болған. Ілияс ақын поэзия мен музыканы бай палитралы бояу­мен астастыра білген дүиежүзіндегі бі­регей дарын иесі. Ақын ұлттың тіл бай­лығындағы жауһар сөздерді өлең өрнегіне өре­ білген. 

Кейде күй, талмаураған, талықсыған.
Кейде өжет, кейде долы, албытсынған.
Кейде паң, кейде дархан, кейде сергек, 
Шаршы өрге кейде шапшып, шауып
тынған.

Әр күйдің сарынын күйші кейіпкердің алуан мақаммен шертуін ақын поэмада ерек­шелеп көрсетеді. «Күй» поэмасында Молықбай қобызшы «Көк Көбекті» күрілдетіп, Ер Әлінің «Дүлдүлін» дү­ріл­детіп, «Ақ Көбекті» аңыратып, «Бо­зінгенді» боздатып, ыңырантып тартады. «Күйші» поэмасында домбырашы «Асанқайғыны» күңірентіп, толғантып шер­теді. Домбырадағы күй сазын ақын ұлттық нақыштағы градациялық сер­пінмен сипаттайды. 

Қаққанда деген күйді Терісқақпай, 
Жым-жырт боп тына қалды жел де
соқпай, 
Домбыра айналаға дүбір салды, 
Адақтап жалғыз шапқан жүйрік аттай.
Немесе:
Күй алды Бақанастың қара өзегін,
Дауылдай бұрқыратып ебелегін,
Қара жер қалқып барып қата қалды,
Саймақтың суырғанда «Сары өзенін».

Күй – қазақтың тағдыры. Поэмаларда «Нар­ идірген», «Ноғайлының зары», «Ақсақ құлан» күйлерінен бастап, кейінгі заманда туған күйлердің саз иірімдері ұлттық өрнекпен бейнеленген. Ақын шығарманы күйшінің қалай орындап отырғанын суреттейді. Күйші — поэмада тарих баянын музыка тілімен жеткізуші дәнекер тұлға. 

Көшпенділердің өмірінде жыраулар­дың, жыршы-күйшілердің ұлттық педа­гогтық функциясы зор болған. Мысалы, күйші туындыны тыңдаушының құлақ құрышын қандырып, жан сезіміне ләззат сыйлау үшін ғана орындамайды. «Күй» поэмасында автор күйшінің тәлімгерлік қызметін айқын көрсеткен. Молықбай қо­бызшы ауыл балаларына алуан-алуан­ күй аңыздарын әңгіме түрінде баяндай отырып, оның музыкасын қобызда ой­нағанда үш жақты тағылым берді. Ол – фольклорлық білім, тарих ұлағаты және этнографиялық сауат. 

Көркем өнердің ұлттық келбетін поэ­ти­калық астарда жырмен бейнелеген­ қазақ ақынының шығармашылық тәлі­мі шынайы бағалануы керек. Ілияс Жан­сүгіров сияқты заманында ұлттық рух­ты отты, адуынды жырларымен асқақ­тат­қан ақындардың шығармашылық, қай­раткерлік еңбегін қазіргі заманғы әде­биеттану деңгейінде, ұлттық сана тұр­ғысынан саралау қолға алынбайынша, әлемдегі қазақ руханиятының орнын айқындау оңай тимейді. Кешегі ғылымда Мағ­жан Жұмабаев сияқты жалынды жыр ие­лерінің ақындық қабілетін ұлттық таныммен байланыстыру емес, өзге елдің сол замандағы қаламгерлерінің парасат-па­йымына телу басым болып келді. Мағжан Жұ­мабаевтың отты жырларының идеялық астарын аңдасақ, (әсіресе, «Пайғамбар» өлеңін), оның Мережковский, Блоктардан әлдеқайда биік екендігін аңғаруға болады. Бүгінге дейін қалыптасып қалған «Еліктеу тео­риясына» сыни көзбен қарау қажет. Жаһандану заманында біреуге жасанды түрде жалтақтамай, талай жұртты тамсандырар қазақтың рухани қазынасын талғампаздықпен танытайық. 

Шарафат ЖЫЛҚЫБАЕВA