Елдің бәсекеге қабілеттілігінің өлшемдері қатарында оның мемлекеттік тілінің басым тұруы маңызды. Елбасы «2025 жылға қарай қазақ тілі өмірдің барлық салаларында үстемдік құра бастайды, барлық жердегі қарым-қатынастың тіліне айналады. Және бұл, сөзсіз, біздің мемлекетіміздің өте маңызды жетістігі болады» («Қазақстан-2050» Стратегиясынан) деген болатын. Тәуелсіздігіміздің ширек ғасырында қол жеткен жетістіктеріміз әлем назарына ілігіп, елімізді әйгіледі. Әйтсе де мемлекеттік тілге келгенде, кеудемізді кере мақтан тұтарлық деңгейге жете алмай жүргенімізді мойындамасқа шара жоқ. Тілдің қамын дер кезінде діттеген Малайзия, Эстония сынды елдерде аталмыш мәселе күн тәртібінен түскелі қашан.
Халықаралық тілдер санатындағы орыс тілінің мерейі де елімізде ересен. Ал тарихи орны, мемлекеттік мәртебесі тұрғысынан елімізде осы екі тілден биік тұруы тиіс қазақ тілін әлдендіру, өз тұғырына қондыру мәселесі әлі күнге күн тәртібінен түспей тұрғанын жоққа шығара алмаспыз. Таяуда «Рухани жаңғыру» аясында Қостанайға келген қаламгерлердің бірі Жапониядан үлгі алуымыз керектігін айтты.
Бір кездері артта қалып қойған ел 1960 жылдары әлемдегі экономикалық көшбасшы елдердің біріне айналды. Алматыға келген бір жапон профессорынан табыс сыры неде екенін сұрағанда, ол: «Біздің табысқа жетуіміздің формуласы мынау: жапон тілі, дәстүрі, ділі, діні және Батыс технологиясы» деп жауап беріпті. Бұл – ұлттық кодына адал, берік халықтың ұтылмайтындығының айқын бір айғағы.
Көп ұлтты қоғамда ортақ тілді үйрену тез арада жүзеге аса қоюы неғайбыл.
Мемлекет құраушы ұлттың төл тілінің барша қазақстандықтардың мемлекеттік тілінің мәртебесін көтеру амалдарын айқындап, нақты тапсырмалар жүктейтін Елбасының Қазақстан халқы Ассамблеясы сессияларында айтқан кейбір сөздеріне жүгінейік. Айталық, сонау 2008 жылы Нұрсұлтан Әбішұлы Ассамблеяның мемлекеттік тілді үйрену қажеттілігін ұдайы құлаққа құйып, белсенді насихаттауы тиістігін қадап айтса, 2010 жылы ҚХА-ның кезекті сессиясында тек мемлекеттік тілде сөйлейтін және бәрі бірін-бірі түсінетін күнді армандайтынын жеткізді.
Осынау асыл арманға барша халық жұмыла ұмтылса ғой дейсің. Ал 2012 жылы Ассамблеяның ХІХ сессиясында «Мемлекеттік тілді меңгеруге алдымен өз қандастарымыз мол үлес қосуы керек. Еліміздегі он миллионнан астам қазақ түгел ана тілінде сөйлесе, байлықтың үлкені осы болар еді.
Қазақ тілі баршаны біріктіретін, жастарды жақындастыратын татулық тіліне айналуға тиіс!» деді. Осы орайда орыс және француз тілдерін жетік білгенімен, ана тілінен марқұм қалған Қанат Тасыбековтің тәжірибе өнегесі еріксіз еске оралады. Елу жасында тіл үйренуге шын ниетімен ден қойған намысты азамат мақсатына жетіп қана қоймай, ана тілінен ада болып жүрген қандастарына арнап «Ситуативный казахский» кітабын да жазып шыққаны көпшілікке мәлім. Мемлекет басшысы қазақ тілі қазақстандықтардың ортақ тіліне айналатынын айтып, «қазақ халқы қашанда интегратор болған, ол болашақта да біздің қоғамымызда топтастырушы діңгек болып қала береді» дей келіп, жүзден астам ұлт өкілдері тұратын Қазақ елінде тіл үйрену ісінде де өзара түсіністік пен бірліктің, бірауыздылық болуының маңызына назар аудартып келеді.
Қазақстан халқы Ассамблеясы жанындағы «Тілдарын» әдістемелік орталығы өзге ұлт өкілдеріне арнап қазақ тілін жедел үйрену әдістемесін әзірлеген болатын. Аталмыш орталық қолға алған жаңа оқу-әдістемелік бағдарламаға әлемнің 30 тілін меңгерген, бірнеше тілде синхронды аударма жасай алатын Ресейдің белгілі лингвисі Дмитрий Петровтың тәжірибесі негізге алыныпты. Сондай-ақ орталық қызметкерлері тіл оқыту бағытында Чехия ғалымдары мен әдіскерлерінің тәжірибесіне сүйенуді де көздеп отырған көрінеді.
Д.Петровпен көптеген қазақстандықтар ресейлік «Полиглот» бағдарламасы арқылы таныс. ҚХА-ның арнайы шақыртуымен келген әйгілі әдіскер қазақ тілін жеделдете оқыту әдістемесіне өз үлесін қосты деуге болады. Айталық, оның әдістемесі негізінде жүргізілген 24 сағаттық курс ішінде Жапония елшісінің кеңесшісі Кенъитиро Сасамэ қазақ тілін үйреніп алғанын газеттен оқыдық. Әлемге әйгілі әдіскер-ғалымның айтуынша, әрбір адамның тілдік қорының пайдаланылатын лексикасының 90%-ы 300-350 сөзден аспайды. Кез келген тілдің грамматикасы да қарапайым. Сондықтан екі апта ішінде тілдің бірнеше негізгі грамматикалық ережелері мен құрылымдарын жылдам есте сақтап және 300-350 сөзді еркін жаттап алуға болады.
Зерттеулерге сүйенсек, алғашқы 4 күнде есте сақталмаған ақпараттың 75%-ы ұмытылып қалады екен. Ол үшін ұдайы қайталап, жаттығып отырудың маңызы зор. Содан соң мұны әрі қарай дамытып, лексиканы ұдайы молайта беруге болады.
Осы орайда өзіміздің отандық әдіскер тіл үйретушілердің көрегендігін де айта кеткен жөн. Сонау ХІХ ғасырдың өзінде ұлы ағартушымыз Ы.Алтынсарин екінші тіл ретінде үйретілетін орыс тілін оқытуда осыған ұқсас әдістемені қолданған екен. «Қазақтарға орыс тілін оқытудың бастауыш құралында» түзген орысша-қазақша сөздікке ол тақырыптар бойынша оқушылар өміріне етене жақын, жиі қолданылатын сөздерді ғана іріктеп енгізген. Орыс тілі грамматикасынан да қазақ балаларына тіл үйренуге қажетті мәліметтер сұрыпталып алынған.
Бертіндегі әріптестеріміз арасынан Д.Петровтың әдістемесіне жақын тәсілмен қазақ тілін табысты оқытуға қол жеткізген санаулы мұғалімдер қатарында Гүлжиһан Айдаралиеваны атар едім. Оның 16 тақырып бойынша негізінен тірек сызбалар арқылы қазақ тілін үйрету әдістемесін пайдаланып, Рудный қаласы мен облыстың кейбір мектептерінің қазақ тілі мұғалімдері өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан бастап нәтижелі жұмыс істеді. Сондай-ақ орыс тілді дәрісханаларда қазақ тілін оқытуда шет тілі әдістемесі элементтерін ұтымды пайдаланатын Сәуле Бөрібаева, Сәния Ақмұхамедова сынды әріптестерімнің сабақтарына қатысқанымда, өте риза болып, өзім де, өзгелер де үйренер тұстарына назар аударған едім. Алайда, көпшілігіміз сөйлеуге үйретуге мән бермей, бағдарламаның орындалуын ғана күйттеп, оқушылардың жаттанды, мардымсыз жауаптарын жоғары бағалаумен шектеліп келгеніміз жасырын емес.
Сонымен жоғарыда сөз еткен әдістемеге қайта оралсақ, ол 15 грамматикалық конструкция мен кесте түріндегі лексикалық материалдардан тұратын көрінеді. Негізгі тақырыптар бойынша жиі қолданылатын 300 сөз және айналымдағы 150 сөз қамтылыпты. Айта кетерлігі, әдістеме мемлекеттік тілді меңгерудің алғашқы қадамы ретінде қаралып отыр. Келесі екі қадамда салалық бағыт пен іс қағаздарын мемлекеттік тілде жүргізуге үйрету жоспарланған. Бұл әдістеменің ерекшелігі – грамматикалық құрылымдардың жүйелілігі, бейнелілігі, мәліметтердің интерактивті әдіспен берілуі, жиі қолданылатын лексикалық материалдардың таңдап алынуы және тілдік кедергіні тез жеңуге бағытталған психолингвистикалық тренингтер.
Аталмыш әдістеме жеңілдігінің басты белгілерінің бірі қамтылатын сөздік қордың шектеулі саны екені сөз болғанда, Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиевтің қазақ тілін оқытудың жаңа әдістемесі туралы айтқаны тілге оралады. Министрдің айтуынша, кейбір елдерде (мысалы, ағылшындарда, финдерде) өз халқының тілін өздеріне және басқа ұлттарға 4-6 ай ішінде үйрететін тиімді әдістемелер бар. Сондықтан шетелдік озық әдістемелер негізінде қазақ тілін жедел меңгерудің әдістемесі жасалмақшы. Қазақ тілін тиімді үйрететін әдістемеге сәйкес, жалпы білім беретін ұйымдар үшін «Қазақ тілінің жиілік сөздігі» әзірленіпті.
Осы оқу жылынан бастап А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының атсалысуымен әзірленген тың әдістеме еліміздің 150-ге жуық мектебінде сынақтан өтпекші. Сондай-ақ оқыту сапасын арттыру үшін орыс тілінде оқытатын мектептерде қазақ тілі сағаттарын көбейту қажеттігі зор. Иә, бұған дейін де орыстілділерге қазақ тілін үйрету сапасын арттыру амалдары жасалды, алайда нәтижесі бола қоймады. Бұл жолғы талпыныс өзгерек, салмақтырақ көрінеді.
Шетелдің озық әдістемесіне сүйену керектігін Елбасы Н.Назарбаев 2004 жылы педагог қызметкерлердің ІІІ съезінде айтқаны есімде. Мемлекет басшысы 2011 жылғы Жолдауында «Біздің міндетіміз – 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді қазақстандықтар санын 80 %-ға жеткізу. Ал 2020 жылға қарай олар кемінде 95%-ды құрауы тиіс. Енді он жылдан кейін мектеп бітірушілердің 100%-ы мемлекеттік тілді біліп шығатын болады», деген-ді.
Уақыт шапшаң сырғып өтіп жатқанымен, өзге ұлттарға қазақ тілін оқыту әдістемесін жаңғыртуға асықпадық. Енді-енді қолға алып, кіріскен болып жатырмыз. Келешекте жүзеге асатын бір типті мектептер шәкірттерді үш тілде оқытуды қолға алып, бұл өз кезегінде мемлекеттік тілдің өрістеуіне мүмкіндік бермекші.
Шетелдің озық әдістемесіне сүйену қажет дегенде, тіл үйретудің өзіндік тиімді тәжірибесімен әлем назарына іліккен ресейлік филолог Александр Драгункинді айтпай кетуге болмас. Ол ағылшын және қытай тілін меңгерудің озық әдістемелерін зерттеген ғалым ретінде белгілі. Оның оқулықтары бүгінде әлемнің 28 мемлекетінде қолданылады. «Кез келген тілді жүйелендіре аламын» дейтін А.Драгункин ағылшын тілінің жаңа грамматикасын ойлап тапқанын мақтан тұтады. Аталмыш әдіскердің ағылшын тілін үйрету кітабы 1998 жылы жарық көрген.
Оның айтуынша, бұған дейін жазылған ағылшын тілін үйрету кітаптары мен өз кітабының айырмасы жер мен көктей. Бүгінгі таңда ағылшын тілін үйрету нарығындағы кітаптардың барлығы Драгункин жасаған әдістеме негізінде жазылған. Атақты әдіскер ғалымның сөзіне сенсек, әдістемесі әмбебап, кез келген тілді оқыта беруге болады.
Осынау тіл үйрету дарабозы әйгілі әріптесі әрі жерлесі Петровтың оқулығын әлсіз деп санайды. Әйтсе де бір нәрсе анық: орыстілді отандастарымыздың қазақ тілін үйренуіне екеуінің де әмбебап тәжірибесі үлгі боларына сөз жоқ. Тек соны негізге ала отырып, отандық тіл мамандары оңтайлы әдістеме жасаса, ал қазақ тілі мұғалімдері пәнді оқыту жауапкершілігін терең сезініп, шеберлік танытса екен дейсің.
Дипломымда «ұлттық мектептегі орыс тілі мен әдебиетінің мұғалімі» деп жазылғанымен, орыс тілді дәрісханаларда қазақ тілін оқытып жүргеніме де отыз жылдай уақыт болыпты. Мұны айтудағы себеп, орыстілді ортада тіл үйрету мәселелерімен етене таныстығымды білдіру. Бұл тұрғыдағы жазбаларым мерзімді басылымдарда жарық көрді. Таяуда Дүниежүзі қазақтарының V құрылтайына қатысып, сөз сөйлеген италиялық қандасымыз Әйгерім Болатқызының жеті тілді меңгергеніне сүйсіндік. Үйренетін тілді жанына жақын санап, бар ынта-ықыласымен қолға алса, мақсатқа жетуге болатынына дерек те, дәйек те жетіп артылады. Олай болса, Елбасы міндеттеген үш тілді меңгерудің алынбайтын қамал еместігіне тағы бір мәрте көз жеткізуге болады.
Мәңгілік Ел атануға бағдар ұстаған тұста рухани жаңғырудың бір ұшы алдымен мемлекеттік тілге басымдық беруде, соған қол жеткізуде екенін сезініп, сол жолда батыл әрекет жасағанымыз ләзім.
Пиалаш Сүйінкина,
Қазақстанның білім беру саласының құрметті қызметкері
Қостанай
