Ол кезде Шерхан (Шераға) «Лениншіл жастың» редакторы, мен оның орынбасары болатынмын. Кеңес деген есімі таза қазақша болғанымен, тегінің Юсупов болып жазылуы ойландырған. Қазақта ежелден келе жатқан «Жүсіп» есімінің татар және өзге кейбір халықтарда «Юсуп» болып жазылатынын білетінмін. Сондықтан әуелгіде бұл өзі қазақ арасына сіңіп кеткен өзге халық өкілі емес пе екен деген ой қылаң берген. Оралханнан сұраған соң ғана олай емес екеніне көзім жеткен. Кейінірек, арада біраз жылдар өткенде Кеңеспен танысудың, қызметті бірге атқарып, тіпті үй-ішімізбен араласудың да орайы келді.
Мен ол уақытта Орталық партия комитетінің үгіт және насихат бөлімінде көптен бері қызмет істеп жүрген болатынмын. Бір күні біздің бөлімге жаңа қызметкер – Кеңес Юсупов келіп қосылды. Сөйтсем, ол айтатындарына әдемі әзіл араластырып, сабырмен сөйлейтін, шығысқазақстандық, кісіні өзіне тартып тұратын, қазақы, сыпайы, орта бойлы, мығым денелі, сәл қызыл шырайлылау жігіт болып шықты. Бөлімде жұмыс істеген қазақ, орыс, неміс жігіттерінің бәрімен жылдам араласып, әңгімесі де, іс-қарекеті де жарасып, тастай батып, судай сіңіп жүре бергені есімде. Сол уақытта айтқан әңгімелерінен менің тағы бір байқағаным, өзен-суы жоқ қырда өскен біздер сияқты емес, Кеңестің өзен-көл жайын, балық пен балықшылар жайын, біз үшін таңсық паром, пароход, теңізшілер жайын барынша жақсы білетіні, солар туралы тұшымды, қысқа, қызықты әңгімелер айтатыны. Сөйтсем, Шығыс Қазақстан облысының Ұлан ауданында туған ол мектептен кейін алдымен Семейдің өзеншілер әзірлейтін училищесін, содан соң ғана, араға біраз жылдар салып барып Қазақ мемлекеттік университетін бітіріпті. Облыстық, республикалық газет-журналдарда қызмет атқарып, өмір мектебінен өтіпті. Республикалық «Қазақстан коммунисі» журналында бөлім бастығы болып жүріп, Орталық партия комитетіне қызметке ауысыпты.
Осы тұста сәл шегініс жасап, өткен уақыттағы тағы бір эпизодты айта кетудің орайы келіп тұр. 2010 жылдың басында бір кезде өзім әдебиет және өнер бөлімін басқарып қызмет істеген «Егемен Қазақстан» газетінің қызметкері телефон соғып: «Бөке, алда сіздің де мүшел тойыңыз жақындап қалыпты, белгілі жазушысыз, бір кезде газетімізде қызмет етіп, аянбай еңбек сіңірген ардагер ағалардың бірісіз, сіз туралы мақаланы кімге жаздырғанымыз жөн болар еді деп өзіңізден сұрағалы отырмыз», деді.
Менің аузыма жас уақытында «Лениншіл жас» газетінде, кейіннен мен «Жалын» баспасында директор болғанда сол баспада да менімен бірге қызмет атқарған белгілі қаламгер Құрманғазы Мұстафин інімнің есімі түсті. Арада екі аптадай уақыт өткенде Құрманғазы інім өзінің денсаулығына, емделіп жүргеніне байланысты мақаланы уақытында дұрыстап жазып бере алмаймын-ау деген уайымын айтып, кешірім сұрады. Осыдан соң редакцияның да, менің де таңдауымыз Кеңес Юсуповқа түскен еді. Кенекеңнің қысқа мерзім ішінде «Өмірдің өзінен келген жазушы» деп ат қойып, тиянақты етіп жазған, «Егемен Қазақстанның» бір бетке жуық көлемін алған салиқалы, тартымды мақаласы газетке уақытында шықты. Ол менің өмірдегі тындырған істерім мен шығармашылығым жөнінде де, менімен бірге Орталық партия комитетінде қызмет атқарған кезі туралы да айтыпты. Осы мақала шыққан соң біраз адамдар, соның ішінде Алматыдан Құрманғазы Мұстафин інім де телефон соқты. «Кеңес ағамыз сіз туралы өте жақсы жазыпты. Өз басым ондай деңгейде жаза алмаған болар едім-ау деп ойладым» деді ол қашандағы әділ, шындықты ғана айтатын әдетінше ағынан жарылып.
Ол кезде Орталық партия комитеті Абай көшесінің жоғарғы жағындағы Фурманов пен Бейбітшілік көшелерінің арасына салынған еңселі, жаңа, көрікті, үлкен ғимаратқа көшкен болатын. Біз үшінші қабатта, бір кабинетте Кеңес екеуміз отыратынбыз. Бір-бірімізге жылдам үйренісіп дос болып кеттік, үй-ішімізбен араласа бастадық. Бір жолы мен Бақытжан Момышұлы, Қалдарбек Найманбаев, Шәрібек Есмұрзаев, Нұрғожа Жұбанов сияқты ескі достарымның отбасыларымен бірге Кеңес пен зайыбы Зүбәйланы да қонаққа шақырдым. Сол бір жанға жайлы көңілді кеш туралы досым Бақытжан Момышұлының кейінгі жазған мақаласында со жолғы Кеңестің айтқан әңгімесі бар еді: «Ол жылдары Болат пен Кеңес Орталық партия комитетінде бірге қызмет атқарып, бір бөлмеде отыратын, – деп жазған еді ол. – Бір жолы Кеңес дайындалған қағазды бастықтарға көрсетем деп шығып кетеді. Қайтып келсе Болат өзінің креслосына жантайып жайғасып алып, көзі күлімдеп, майдақоңыр, жұмсақ, жағымды үнмен «жаным» деп, біреумен елжірей сөйлесіп отырғанының үстінен түседі. Кеңес әуелгіде оны ыңғайсыздандырмау үшін шығып кетуді ойлайды, бірақ Болат оның келгеніне мән берместен, телефонның ар жағындағы әлдекімді еркелете, мейірлене сөйлеп, «мен де сені сағынып қалдым» деп әңгімесін жалғастыра береді. Содан соң Кеңес оның сөздерін тыңдамаған болып, қағаздарын жайлап жинастыруға кіріседі.
Болат: «Жарайды, онда сол жерде кездесейік» деп сөзін аяқтап, телефон тұтқасын орнына қойып, асығыс жинала бастайды. Кеңестің көңіліне күдік кіреді... «Мен Болатты отбасына адал, кіршіксіз, таза жігіт деп жүрсем... ол да осындай ма еді, шынымен-ақ ол жөнінде оңбай қателескенім бе?» деп ойлайды. Болат онымен қоштасып, сыртқа шыққанда, қалайда осы мәселенің анығына жетуді ойлаған ол, артынан ілесе бірге шығады. Орталық комитеттің ғимаратынан шыққан бойда Болат өзінің артында аңду бар екенін аңғармай, алды-артына қарамай, Фурманов көшесіне түсіп алып, төмен қарай тарта жөнеледі. Кейде ағаштардың, кейде жол бойындағы киоскілердің, үйлердің бұрыштарына бой тасалаған Кеңес өзін тура шым-шытырық оқиғалы кинодағы із кесушілер сияқты сезініп, ілесе береді. Шамасы, кездесетін періштесіне асыққаны шығар, Болат оң-солына, алды-артына қарап, сақтану дегенді ойына да алмай, адымын тездете түседі. Кеңес те қалмайды. «Әй, аңқылдаған ақкөңіл Хабиба-ай, өзі сенетін Болатының мынадай тірлігінен оның ешбір хабары жоқ қой» деп ойлайды ол іштей күйініп. Болат Фурманов көшесі бойындағы өз үйінің тұсынан жылдам басып өте шыққанда күдігі тіпті күшейеді. «Октябрь» кинотеатрының алдындағы гүл сататын киоскінің жанына барып бір-ақ тоқтаған Болат гүл сатып алғанда, «ә, батыр, құпияңның ашылғанын қазір енді көретін шығармыз» деп ойлайды бой тасалап, сыртынан бақылап тұрған Кеңес дегбірсіздене түсіп. Кенет ол үйдің бұрышынан күлімдеп шығып келе жатқан Хабибаны көргенде өзінің оңбай қателескенін біліп, аузы аңқайып ашылып қалады. Болат Хабибаға қолындағы гүлін ұсынып, шөп еткізіп сүйісіп амандасып, екеуі қол ұстасқан бойы кинотеатрға кіріп кетеді. Кеңес өзінің қызметтес әріптесін қалай аңдығаны туралы осы әңгімесін айтқанда үйдегі барлық достарымен бірге Хабиба да сыңғырлап күліп еді», деп жазған болатын Бақытжан.
Осы жерде айтуға тиіспін, мен Кеңеспен қызметті бірге істеп, араласып жүрген кезде еш уақытта оның біреуді жақтырмай, ғайбаттап, қыжырта сөйлегенін естімеген екенмін. Өзі жаратпайтын адамдар туралы сөз болғанда ол, шамасы, үндемей қалатын болса керек деп ойлаймын осы күні.
2000-шы жылдардың басында Мұхтар Абрарұлы Құл-Мұхаммед Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрі болып тұрғанда Кеңес екеуміз де министрдің басшылығымен жұмыс істейтін республикалық терминологиялық комиссияның мүшесі болдық. Түскен ұсыныстарды қарап, әр отырысқа өзіміз де ұсыныстар дайындап, бірер жыл бірлесіп еңбек еттік. Ол отырыстарда талай жаңа терминдер талқыға салынатын, қабылданған соң баспасөзде жарияланатын, сөйтіп біз сол тұста ана тіліміздің бүгінгі заман, уақыт талабына сай өміршең, жаңа терминдермен толығуына біршама өз үлесімізді қоса алдық деген ойдамын.
Зейнеткерлікке шыққаннан кейін де Кеңес қарап отыруды қаламай, оқушыларды, жас қаламгерлерді алыс-жақын шетелдердің атақты жазушыларының ең таңдаулы туындыларымен таныстыруды мақсат тұтатын «Әлем әдебиеті» атты журнал шығаруды қолға алды. Бұл журнал Кеңестің өзі редактор ретінде қол қойып тұрған тұста да, одан кейін де жас қаламгерлеріміздің көңіл көкжиегін кеңейтіп, әлемдегі әдебиеттің ең озық үлгілерінен хабардар етіп, солармен бой теңестіруге ұмтылуға, қазақ әдебиетінің жас ұрпағын әлемдік биіктерге талпынуға құлшындыратын бағалы басылым болғанын білеміз. Республикалық, отандық баспасөзден аз жылдар ішінде-ақ өзінің орнын ойып алған осы журналдың мемлекет тарапынан қаржы бөлінбеуі себебінен соңғы уақытта жарыққа шықпай тоқтап қалуы өкіндіреді.
Кеңес жас шағынан бастап-ақ баспасөзге еркін араласқанмен, көркем шығармаларды аз жазған, бірақ саз жазған жазушылардың қатарына жатады. Оның сонау жетпісінші жылдардың аяғы, сексенінші жылдардың бас кезінде шағын жанрларда тудырған көркем дүниелері, әңгіме, повестері бірден-ақ жұртшылық назарын өзіне аударған болатын. Олар қазақ тілінде «Ақиқат сапары», «Қарашадағы көктем», ал орыс тілінде «Охапка полевых цветов» деген атпен жинақтар болып басылып та шыққан еді. Ал енді оның есімін елімізге кеңінен танытып, оған үлкен абырой-бедел әкелген – атағы әлемге жайылған Габриэль Гарсия Маркестің «Жүз жылдық жалғыздық» атты романын қазақ тіліне өте сәтті аударғаны деуімізге болады. Мен бір жолы осы кітаптың қалай аударылғаны жөнінде Кеңестің өзінен сұраған болатынмын.
– Шынымды айтсам, Маркесті аударамын деген ой менде әуел баста болған жоқ. Сол кезде әлдеқандай шаруамен «Жалын» баспасына кіріп қалдым. Енді кетейін деп тұрғанымда баспаның бір қызметкері «Сізді баспаның директоры Найманбаев шақырып жатыр», деп жүгіріп келді. Қалдарбек досыңызды өзіңіз тәуір білесіз ғой. Оның бір керемет қасиеті – жұрттың бәрімен жылы қабақ танытып, өте жақсы сөйлесетіні. Кабинетіне кірген бойда ол мені жылы сөздерімен баурап алды.
– Осы жолы Мәскеуге барған сапарымда жұрттың қолына түспей жүрген мына кітапты алып келдім, – деп Маркестің атақты романын көрсетті. – Енді осыны кімге аудартамыз дегенді көп ойланып, ақыры өзіңізге тоқталып отырмын. Өйткені мен сіздің жазушылық та, аудармашылық та қабілетіңізді жақсы білемін ғой, – деді төтесінен. Мен «Алдымен оқып шығайын, ойланып көрейін», – деп қашқақтап көріп ем, Қалекең бәрібір бұлтартпады. Ақырында оның кабинетінен романды аударып беретін болып, келісімшартқа қол қойып, кітапты арқалап, сыртқа шықтым. Габриэль қатардағы жай жазушы емес қой. Шынымды айтсам, оны ойдағыдағыдай етіп аудару жеңіл болмады. Бар уақытымды, күшімді салып, екі жылдай қадалып отыруыма тура келді, – деген еді ол.
– Оның есесіне бұл аударма өзіңе үлкен абырой әкелді. Қазақ жастарының талай буыны жастанып жатып оқитын болады әлі, – деп Кенекеңе қолдау көрсетіп, көңілін демдедім.
– Бұл айтқаның рас енді. Кітап шыққан бойында әдебиет сыншылары тарапынан аударма өнерінің үлкен табысы ретінде бағаланды. Тиражы да тез сатылып, елге жылдам тарап кетті, – деген еді Кенекең өңінен ризалық білініп. Менің:
– Осы күні кей аудармаларды оқығанда олақтығы, өзге ел авторының тіл шеберлігі мен айтқысы келген ойларын толық, еркін жеткізе алмаған тұстары байқалып тұрады, – дегенімді Кенекең:
– Аудармашы ең әуелі өзінің ана тілін бір адамдай жақсы, жетік білетін, бойында қаламгерлік, шығармашылық қасиеті бар, әр сөзге мейлінше жауаптылықпен қарайтын, сөз сыңғырын түсінетін, оларды шебер, еркін қиюластыра алатын адам болуы керек қой, – деп әрі қарай жалғастырып әкеткен.
Тіліміздің болашағына алаңдаған Кеңес соңғы жылдарда әр сөзді барынша ыждағаттылықпен орынды қолдану, терминдерді дұрыс пайдалану, қалыптастыру туралы елеулі, сүбелі мақалалар жазды.
Алды-артына қарамай зымыраған уақытқа тоқтау жоқ. Бүкіл ғұмырын қазақ баспасөзіне арнаған, кезінде «Егемен Қазақстан» газетінде бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы болып істеген Кеңес Юсуповтің өмірден озғанына да біраз айлардың жүзі болыпты. Оның журналист, жазушы, аудармашы ретінде қалдырған ізі республика баспасөзі беттерінде сайрап жатыр.
Болат БОДАУБАЙ,
жазушы, Қазақстанның
еңбек сіңірген қайраткері, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты
