Сондықтан сайын даланың желімен жарысқан жүйріктігі болғанымен, көзсіз аңшылық құмарлығының құрбанына айналған құландарды сақтап қалуға арналған түрлі жобалар қолға алынды. XVIII ғасырда Ертіс, Есіл мен Тобыл, Орал өзендерінің жағалауларында және Үстірттің шөлейтті аймақтарында, ХХ ғасырдың басында Балқаштың солтүстік өңірінде, Бетпақдала аумағында, Арал теңізі жағалауында, Зайсан ойпаттарында мекендеген құландар құрып бітті.
Ал Балқаш көлінің оңтүстік аумағында 1930 жылға дейін құландардың соңғы табындары жосылып жүрді. Құланның құнды терісі мен емдік қасиеті бар еті өзінің ажалы болды. Соның салдарынан атам заманнан келе жатқан әуесқой аңшылық пен кейінгі рақымсыз браконьерліктің көзі толық жойылды. Сондай-ақ адамдардың антропогендік қысымы салдарынан жануарлар жайылымы мен бастау бұлағынан ығыстырылды.
Осылайша, құлан тұқымы толығымен жоғалып бара жатқанда, 1941 жылы Түрікмен КСР-і «Бадхыз» атты арнайы құлан қорығын ашты. Осы қорықтан 1953 жылы Барсакелмес аралына 8 түркімен құланы жерсіндірілді. 1980 жылы аталған аралда құланның саны 200 басқа дейін жетті. Ал 2016 жылы 513 басты құрады. 1982-1984 жылдары Барсакелмес аралынан 32 құлан «Алтынемел» мемлекеттік ұлттық табиғи паркіне жерсіндірілген болатын.
Осы күнде құландардың саны 3254 басқа жетті. 1986-2007 жылдары 85 құлан Андысай (Жамбыл облысы) қорығына, ал 1991 жылы 35 құлан Ақтау – Бозашыға (Маңғыстау облысы) жеткізілді. Бірақ бұл аумақтарда құландар саны өспеді. Жалпы 2016 жылдың қорытындысы бойынша елімізде 3807 құлан бар. Осы орайда көкейде жүрген бір ой-пікірімізбен бөліссек деп едік.
Еліміз бен жерімізге талай жыл қасірет әкелген Семей ядролық сынақ полигоны Елбасымыздың батыл шешімімен жабылды. Сынақ алаңының аумағында Экологиялық қауіпсіздік тұжырымдамасының келісімі бойынша 2004-2015 жылдар аралығында «шартты таза» аумақтарға кешенді зерттеу жұмыстары жүргізілді. Оның қорытындысы бойынша, бұрынғы полигон жерінің 80-95 пайызын шаруашылыққа пайдалану көзделіп отыр. Осы ретте Семей ядролық полигоны аумағындағы оңалтуға жатқызылған жерге 3 мың гектар көлемінде табиғи қорық ашып, оған құландарды әкеліп жерсіндіру жұмыстарын жүргізсе, еліміздің биоалуантүрлілік қорын одан әрі дамытуға мүмкіндік туар еді деп ойлаймын.
Тағы бір маңызды мәселе, еліміздің биологиялық алуантүрлілігін одан әрі дамыту мақсатында құландарды жерсіндіру туралы ғылыми негіздеме түзу жұмыстары жүргізіліп, оған отандық ғалымдар мен Қазақстанның биоалуантүрлілік қауымдастығы, БҰҰ Даму бағдарламасы, ішкі және сыртқы демеушілік қорлар қолдау көрсетсе, 40 жыл ядролық сынақ зардабын көрген жердің геоморфологиялық ерекшелігі мен алуан түрлі өсімдіктері һәм жануарлар дүниесінің байлығы қайта қалпына келер еді. Радиациядан зардап шеккен жерлер баяғы замандағыдай қайтадан гүлденіп тұрған болар еді. Жалпы, Семей өңірінде құландарды жерсіндіру жұмыстарын жүргізуге толық мүмкіндік бар. Жеріміздің биоалуантүрлілігін одан әрі дамыту, табиғи және жануарлар дүниесіндегі байлықтарын бүкіл әлемге паш ету – бүкілхалықтық іс.
Игілік ӘМІРҒАЛИН
