Егер Франциядағы, Америкадағы қазақтың шөбересі қазақпын десе, демек оның терең тамыры жайылған қазақпен байланыстары, қастерлейтін, бағалайтын бұлды дүниелері бар. Ұлт құндылықтарының астарындағы факторларды түсінуде және қабылдауға байланысты философиялық және саяси ойлар тарихына көз жіберсек, үш ағымның айқын көрініс алғаны назар аудартады.
Біріншісі ұлт жасанды, уақытша қауымдастық, өмірге келеді, кетеді, жойылады, басқаларға сіңіседі дейтіндер. Бұл тұжырымды конструктивизм дейді. Әртүрлі детальдардан құрастыратын балалар ойыншығы – конструктор сияқты ұлт тамырсыз, шынайы емес, санадағы, қиялдағы құрастырылған қауымдастық. Конструктивизм басында тегі орыс, америкалық әлеуметтанушы П.Сорокин (1885-1968) тұр.
Ол 1917 жылғы «Революция және социология» атты еңбегінде «Ұлт» ұғымын талдауға аса зор мән береді. «Ұлт деп кейбіреулер қан, тек, нәсіл бірлігін айтады. Шындығында таза неміс, ағылшын қаны деген қан жоқ. Қан тазалығы жылқы зауыттарында кездеседі, «таза қан» айғырларда ғана бар. Ал адамдарды қан біріктіреді деу қате…» дейді ол. «Иванов пен Петров» бір ұлттан, оларды жақындататын қандарының химиялық құрамы емес».
Бұл да соның уәжі. Кейбіреулер ұлттан ұлтты айыратын тіл дейді. Бір тілде сөйлейтіндер бір ұлтқа жатады делінеді. П.Сорокин оны да теріске шығарады: «Егер тіл – ұлттың шешуші белгісі болса, венгр мен неміс тілін бірдей білетіндерді кім дейміз? Ағылшындар мен америкалықтар да негізінен ағылшын тілінде сөйлейді, бірақ әртүрлі ұлттар», дейді ол. Дін де ұлттың белгісі бола алмайды, себебі бір дінді көп ұлттар ұстанады. Ортақ экономикалық мүдде де ұлттың белгісі бола алмайды. Экономика саласында әртүрлі ұлттар өкілі еңбек ете береді.
«Мәдениет те ұлттың белгісі бола алмайды. Егер тіл, дін, экономика әртүрлі ұлтқа ортақ болса, онда мәдениеттен не қалды?» деп абыржиды ол. «Кейде ұлттық психология, мінез-құлық ортақ деген пікір айтылады. Шындығында адамдардың мінезі ұлтына қарай емес, кәсібіне қарай қалыптасады…» деген автор.
Сонымен ешқандай ұлт туралы теория оны қанағаттандырмайды. Осылай ұлт әртүрлі элементтерге бөлініп ғайып болды. «Нация исчезла», – деп түйген ойын автор. П.Сорокин тіл, мәдениет, жер, су, атамекен, бас иетін қасиетті тарихи орындардың, жалпы ұлт табиғатының тереңдігін кейін мойындады. Оның қартайғанда бар арманы – тарихи отаны Ресейді, Мәскеуді, Санкт-Петербургті бір көру еді. Бірақ В.Ленинге қастандық жасау ниеті де болған ғалымның Кеңес одағына келуі мүмкін болмады.
Бүгін конструктивизмді қолдаушылар, жаһандану заманында ұлттың рухани коды жойыла бастады деушілер көбейді. Ұлттық қасиеттер арзандап барады деген пікірді қуатты насихаттауда. Әсіресе ресейлік ғалымдар арасында ұлттардың жаназасын шығарғысы келетіндер бар. Мысалы, қазақтарды орыс әлемі ықпалынан шығарғысы келмейтіндер ұлттың жай ғана топ екендігін көрсету үшін қазақтарды мысалға алады.
Мемлекеттік тілден гөрі орыс тілінде көп сөйлейтін, жазатын, ойлайтын, тіпті орыс тілді ұлтқа бет алған, үкіметі, парламенті, көптеген отбасылары мемлекеттік деп жариялаған тілді сыйлай бермейтін халықты қазақ ұлты деуге бола ма екен дегендей сауал қояды. Латын әліпбиіне ресми жарлықпен, заңмен көшкенмен, кириллицаны қазақтар пайдалана береді, латын әліпбиі тасада қалады деушілер аз емес. Бұл Қазақстандағы қазақ тілінің жағдайына байланысты айтылған пікірлер.
Ұлттық қауымдастықты бұлдыр сағым дейтіндер, әсіресе бүгін әлемге өз билігін жүргізуші ірі ұлттар өкілдерінің арасында көбеюде. Жаһандану – қазақ сияқты ұлттар үшін үлкен сын.
Екінші ағымды әлеуметтік-саяси көзқарастар жүйесі деуге болар. Ұлт жөніндегі тұжырымдардың ішінде психологиялық қағидалардың алатын орны ерекше. Материалистік бағыттағы ғалымдар шаруашылық, атамекен, тіл, тарих, мәдениет ортақ мінез-құлық қалыптастырады дейді. Екіншілері идеалистер ұлттың тарихи даму барысындағы қалыптасқан ұлттық психология, мінез-құлық мемлекет құруға, ұлттың тұтастығына, ортақ мәдениетіне, тіліне, әскеріне, тәртібіне, азаматтығына жетелейді, патриотизмге бастайды, ұлттық құндылықтарға артықшылық береді дейді. Абзалы ұлттық психология материалдық және әлеуметтік-мәдени факторлардың өзара ықпалдастығының жемісі.
XIX ғасырда неміс ғалымы Отто Бауэр «Ұлт мәселесі және социал-демократия» атты еңбегінде «Ұлт дегеніміз – ортақ тағдыр, генетикалық және мәдени мұра негізінде қалыптасқан мінездің ортақтығы», дейді. Ұлттық ерекшеліктің, даралықтың сақталуы, О.Бауэрдің айтуынша, дүниені бірден-бір қайталанбас өзінше қабылдайтын ұлттық апперцепция (түйсік) механизміне байланысты.
Мемлекеттегі болып жатқан саяси өзгерістерді де ол ұлттық мінездің қасиеттерімен түсіндірген. Франция елінің конституциясының тез өзгеріп отыруы француздардың жаңалыққа құштарлығынан дейді.
Біздің заманымызға дейінгі III ғасырда өмір сүрген Қытай ойшылы Сюнь-цзы «Барлық жаңа туған сәбилердің үні бірдей. Бірақ өсе келе олар әртүрлі әдет-ғұрыпқа үйренеді», – деп ұлттың жаратылысын әлеуметтік ортамен байланыстырған.
К.Маркстың ұлттық әлеуметнама саласындағы көзқарасы назар аударарлық. Ол «Еврей мәселесі жөнінде» еңбегінде кең таралған «еврей мәселесі – діни мәселе» деген тезисті теріске шығарып, еврейлікті капитализммен байланыстырады. Сауда мен қаржы қызметіне бейімді еврейлерге бәсекелестер көп. Пайдакүнемдік, алыпсатарлық, саудагерлік еврейлерге ерекше назар аудартады. Капиталистік экономика ақшаны құдайға айналдырады.
Сондықтан еврейлік тек еврейлер ғана емес, барлық халықтарға тән пайдакүнемдік психология туғызады. К.Маркс бұл мәселенің шешу жолын да ұсынады. Ол – адамзатты қанаудың қандай да болсын түрінен, соның ішінде ұлттық езгіден азат ету, тауар-ақша қатынастарын реттеу. Еврейлік мәнді жеңу міндеті шындығында азаматтық қоғамның еврейлік рухын, шырқау шыңы ақша жүйесінің адамгершілікке сыйымды еместігін жою екенін К.Маркс дәлелдеуге тырысты.
Мәдениеттану тұрғысынан ұлт дегеніміз мәдени қауымдастық, оны уағыздаушылар ұлттық тілдің алатын орнын баса айтады. Сөз жоқ, халықтың барлық рухани байлығы тілі арқылы көрінеді. Декабрист В.К.Кюхельбекер айтқандай, ұлтты рухани негіздегі қауымдастық деп қарастырсақ, біз тілді оның ділі деп айтар едік, сондықтан да тіл тарихпен байланысты болғанмен, тілдің тарихи мәні саяси өзгерістерден салмақтырақ.
Осыдан келіп декабристер орыс балаларын шетел, әсіресе француз тәрбиешілерінің қолына беруге тыйым салынсын, орыс тілі, орыс халқының намысы шлагбаум, ордонанс-гауз, обер-гофмаршал сияқты сөздермен қорланбасын деп талап қойды.
Неміс оқымыстысы В.Гумбольд «ұлттың өзіне тән, іштей данышпан рухы бар, сол рухтың ерекшелігін сыртқа шығарып сақтап, ұрпақтан ұрпаққа беруші күш – тіл» дейді. А.С.Пушкин де ұлттың рухани кілтін, табиғи ортасын климат, ауа райы, діні мен рухының айнасын оның поэзиясынан іздейді.
Ұлттың рухани жан дүниесі туралы сөз болғанда оған қуат беретін дінге көп мән беріледі. Дінінен айырылғандар ұлт құндылықтарынан да айырылып басқа ұлтқа сіңіседі. Ұлттық бостандығынан айырылған ұлттың демеушісі, қолдаушысы – дін. Сондықтан ұлт-азаттық қозғалыстар діни сипат алады. Діннің арқасында ұлт өз ұлттық кодын сақтап қалады. Сондықтан қазақты мұсылман, еврейді иудаизм, полякты католик дінімен байланыстырады.
Ұлт табиғатын саяси тұрғыдан саралау оны мемлекеттің дамуымен байланыстырады. Гегель кезінде ұлт, ұлттық мемлекет абсолюттік идеяның бір көрінісі деген болатын. Н.А.Бердяев мемлекеттілік-ұлттық болмыстың қалыпты жағдайы, ал мемлекеттігінің жойылуы ұлтты ділінен айыратын үлкен бақытсыздық, ауыр індет деді. Неміс зерттеушісі Р.Дарендорф ұлттың негізі – жалғыз ғана конституция мен құқық деп атап көрсетеді. Ұлттық пен мемлекеттіліктің арақатынасы туралы орыс ғалымы П.Б.Струве былай дейді: «Өз мемлекетіңді жек көруге болады, бірақ өз ұлтыңды жек көру мүмкін емес».
Ұлттың басын біріктіруде мемлекеттің дәнекерлік қызметі аса жоғары. Мысалы, тіліне, туыстығына, мінез-құлықтарына қарамастан, екі мемлекет құрғандықтан ағылшындар мен америкалықтар екі ұлт болып қалыптасты. Ұлтты саяси тұрғыдан түсіну беделді халықаралық ұйымның – Біріккен Ұлттар Ұйымының атынан да байқалады. Мемлекетке ұлттық фактор ды күш-қуат береді. Кезінде екі мемлекетте өмір сүрген немістер, вьетнамдықтар бүгін бір ұлт болып қалыптасуда. Ортақ тарихи сана, тіл, дәстүр мемлекеттіке бөлінуден жоғары. Тәуелсіздік тұсында бір миллионға жуық қазақ басқа мемлекеттерден тарихи Отандарына оралды. Бұл үрдіс жалғасуда.
Үшінші бағыт – табиғи биологиялық көзқарастар жүйесі. Бүгінгі ұлттану ілімінде этностарды әлеуметтік-биологиялық қауымдастық ретінде қарастыратын ой-жүйе қалыптасты. Бұл тұжырымға әрбір этностың антропологиялық белгілерімен ерекшелетіндігі негіз болды.
Отбасы ұлттың әлеуметтік биологиялық тұрақтылығын, төлтума бітімін, ұлттық тәрбие арқылы ұлттың құндылықтарын сақтап, оның басқа ұлтқа сіңіп кетуінің алдын алады. Сондықтан ғалымдар аралас некелердің шегін анықтап, оның шектен аттауы ұлтқа қауіп төндіретіндігін ескертеді. Ол тек 7-10 пайыз аралығында болуы керек. Бұл шамадан шығу аз ұлттардың болашағын екіталай етіп, басқа ұлтқа сіңіп, бара-бара ұлт ретінде жойылуына әкеледі. Сан жағынан ірі ұлттарға мұндай қауіп төнбейді.
Көптеген ойшылдар ұлт табиғатын оның климатымен байланыстырады. Мысалы, Ш.Монтескье былай дейді: «Климаттың билігі барлық биліктен күшті».
XVIII ғасырдан бастап ұлттың табиғатын оның территориясымен, атамекенімен әсіресе жер бетінің көрінісі, өсімдіктер және жануарлар дүниесімен байланыстыратын көзқарастар жүйесі қалыптаса бастады. Осы тұжырымдамалардың ішінде ерекше назар аударарлығы Л.Н.Гумилевтің теориясы.
Ұлттың пайда болуы (этногенез), Л.Н.Гумилевтің айтуынша, тарихи және ландшафттық факторлардың үйлесімді дамуының жемісі. Этнос әлеуметтік кеңістіксіз өмір сүре алмайтыны сияқты, атмосфера, гидросфера, биосферасыз да өмір сүре алмайды. Этностардың бір-бірінен айырмашылығы, олардың қоршаған табиғи-территориялық ортаға бейімделуіне байланысты. Ландшафтысынан айырылған әр этнос (жер аударылғанда, көп ұлтты қалаға көшкенде, тағы басқа жағдайларда) басқа бір этносқа, жаңа қауымдастыққа айнала бастайды деп түйеді ол.
Қорыта айтқанда, ұлттың рухани коды күрделі, көп астарлы құбылыс. Біз бүгін рухани жаңаруды бір ғана фактормен байланыстыра алмаймыз. Бүгінгі этнофилософиялық және этноәлеуметтанымдық тұжырымдарға сүйеніп, ұлттың рухани кодының он маңызды индикаторларын айтуға болады: Атамекен; Ұлттық тіл; Отбасы; Ұлттық мәдениет; Ұлттық білім; Ұлттық тәрбие; Ұлт тарихы; Дәстүрлі дін; Ұлттық дәстүр мен салттар; Кіші отаны (ауыл, аймақ, өскен орта). Сондықтан ұлттық код бір-бірімен үйлесімді, өзара ықпалдасқан көптеген ұлттық құндылықтардың жиынтығы. Маңызы жағынан ұлттық идеология деуге де болады.
Руханилықты ұран тастап енгізе алмаймыз. Мемлекеттің ішкі саясаты ұлттың рухани кодының күрделілігіне негізделгенде ғана тиімді болады. Әлеуметтік деңгейі тұрғысынан ұлттың білімі, мәдениеті, діндарлығы, кәсіби деңгейі, экономикалық табысы, тұрмыстық жағдайы, қоныстануы (ауыл, қала), тууы, өлім-жітімі, отбасы және оның беріктігі, аралас некелер, қылмыстылығы, бір сөзбен айтқанда, ұлттың әлеуметтік сапасы оның биік рухына негіз болады.
Ұлттық құндылықтарды ұлт өкілдерінің қабылдауы біркелкі емес. Рухани ұстанымына қарай жеке тұлғаларды моноэтностық, тек өз ұлттық құндылықтарымен шектелетін, биэтностық, өз бойына өз ұлттық құндылықтарымен қатар басқа да ұлттық құндылықтарды сіңірген, маргиналды, дүбәрә, этникалық тегінен ажырай бастаған тұлғалар деп саралауға болады.
Әрбір этностың, әсіресе мемлекет құраушы ұлттың өзін өзі сақтайтын қасиеттерінің иесі орта тап. Орта тап – ұлттың өзегі, арқауы, берік мызғымас тірегі. Ұлттың қуанышын, ішкі күйін сезінетін, сәтсіздігіне қайғыратын, ұлттық мұқтажы жанына бататын оның орта тап өкілдері: кіші және орта кәсіпкерлер, педагогтар, ғалымдар, жазушылар, өнер адамдарды, орта шенді әскерилер. Орта тап қоғамды тұрақтандырушы, ұлт мәселесінде ауытқуларға жол бермей, байсалды ұстанымды таңдайды, экономикалық дамудың басты агенті, интеллектуалдар, ұлттық тілдің, мәдениеттің, жердің иесі, ұлт лидері. Орта таптың көңіл күйі, мәдениеттілігі, табысы, тұрмысы ұлттың рухани барометрі.
Жағымсыздық ұстаным да, ұлттық мүддеден ауытқуға түрліше жағдайларға байланысты. Бірқатар ғалымдар өнеркәсіптің қалдықтары сияқты ұлттық қауымдастықтың да шығындары, кәдеге жарай алмайтын жақтарының болатындарын айтады, кейде оны жеті пайызға дейін деп кесіп-пішіп жатады. Олар аса байығандар мен аса кедейленген топтардан шығады. Ұлттың руханилығы тарихи жағдайларға да байланысты. Кейде ұлтына жағымсыз баға беру, кемсіту отарланған ұлт өкілдеріне тән. Қуғын-сүргінге ұшыраған ұлт жалтақ, өзіне өзі сенімсіз.
Ұлттың ең басты қуаты – оның ішкі бірлігі. Абай айтқандай, «Біріңді қазақ, бірің дос, көрмесең істің бәрі бос», өзара жанашырлық, ұлтқа қызмет ету, тұрақтылықты, қауіпсіздігін ойлау, иманына берік болу, тәуелсіздікті қорғау, салық төлеу. Ұлттық намыс – ең басты капитал.
Ұлттың басын қосатын, біріктіретін, бір мақсатқа, ортақ іске жұмылдыратын, сабақтастыратын ұлттық рухани код, символдар мен идеялар. Олар тірілер мен тірілерді ғана емес, өлілер мен тірілерді байланыстырып жатады. Әр кезде символдар тұрақты әсер беріп, ұлттық біртектілікті бұрмалауға ырық бермейді. Жетекші ұлттық символдар – озық көңіл күйдің де арқауы. Қазақ үшін олар Керей мен Жәнібек заманымен бүгінгі күнді жалғастырады. Бұл бөлінбейтін, ажыратуға келмейтін нышан.
Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымдарының докторы, профессор
АҚТӨБЕ
