Расында да бүгінгі әлемдегі орын алып отырған көптеген оқиғалар мен қалыптасқан жағдайларды этникалық, азаматтық және ұлттық бірегейлік, ұлттық сана-сезім, ұлттардың қайта өрлеуі, жаппай этносаяси жұмылдыру, этносаяси шиеленістер мен қақтығыстар сияқты факторларды ескермейінше түсіну мүмкін емес. Жалпы, ғалымдардың пайымдауынша ұлтаралық қатынастарға тікелей және жанама түрде әсер ететін факторлар қатарына әлеуметтік-экономикалық тұрақсыздық, саяси, геосаяси, жұмыссыздық, адам құқығын қорғау, этностың іс жүзіндегі статусы, жеке ұлт ішіндегі татулық, қоғамдағы мәдениет пен әдет-ғұрып деңгейі, тіл саясаты, ұлттар мен ұлыстардың ұлттық санасының өсуі, миграция мен демографиялық және т.б. үрдістерді жатқызуға болады.
Осының барлығын ескере отырып Елбасы «алдымен экономика, содан кейін саясат» деген ұстанымы – «қазақстандық жол» мен Н.Ә.Назарбаевтың қоғамдық келісім және жалпыұлттық бірлік, ұлтаралық және дінаралық қатынастардың қазақстандық моделі бейбітшілік пен келісімнің берік іргетасын қалады. Мемлекеттің жүргізген сауатты ұлттық саясаты өз азаматтарының мүдделерін үйлестіре білді, әу бастан-ақ олардың құқықтарын қорғап, этномәдени дамуларына барлық жағдайларды жасап отырды. Қазақ жерінде тұрып жатқан халықтардың этностық емес, азаматтық қауымдастығын қалыптастыруға басымдық берілді. Елдегі жағдай ушықтырылмай, қалыпты даму үстінде болды.
Елбасы мәселені тарихи және саяси тұрғыдан зерделей келе «Қазақстан, сөздің толық мағанасында, көпұлтты мемлекет екенін ұмытуға болмайды. Бұл жария етілген тұжырым емес, бұл – шындық... Қазақстан әрқашан да көпэтносты мемлекет болады және ешкім, ешқашан қандайда бірұлттық тазартуды жүргізбейді, біздің көпэтностығымыз – орасан зор мәдени, экономикалық және саяси ресурс», сондықтан біз осы қарапайым екі ақиқатты ұғынып, келесі ұрпаққа жеткізуге тиіспіз», деген қорытынды жасады.
Сондықтан кез келген көпұлтты мемлекеттің ұлттық саясатының ең басты бағыт-бағдары – ұлттық және азаматтық бірегейлікті қалыптастыру болуы керек. Оған алып баратын төте жол – мемлекеттің жан-жақты ойластырылған этносаясаты мен қоғамды демократияландыру процесіндегі жетістіктері.
Н.Ә.Назарбаев қоғамда кездесетін ішкі қарама-қайшылықтарға терең бойлап, олардың алдын алу үшін күрделі саяси шешімдерге бара білді. Олай болса, ондай халқына деген риясыз махаббат, табандылық, ерік-жігер мен шешімділік, дәйектілік, күн тәртібінде тұрған өзекті мәселелердің түйткіл тұстарын ой елегінен өткізіп, толыққанды түсініп, игеру, олардың басымдықтарын анықтау және айтқан сөзі мен халыққа берген уәдесін жерге тастамайтын Елбасы сияқты саясаты сабақтастық пен бірізділікке негізделген бірегей саяси қайраткер, сарабдал тұлғаның ғана қолынан келетін іс еді.
Н.Ә.Назарбаев тәуелсіз Қазақстанның Тұңғыш Президенті ретінде ұлттық бірегейліктің нақты үлгісін табуды, қоғамдық тұрақтылықты және ұлтаралық келісімді қамтамасыз етуді өзінің негізгі міндеті деп санады.
Сондықтан да Елбасы ұлтаралық қатынастар саласы «...сондайлық нәзік, оның жүрек қылы сондайлық сезімтал болғандықтан, қоғамның көңіл-күйін барынша мұқият зерттемеу, оған дер кезінде құлақ аспау – кешірілмес жайт», – деп бағалағаны да кездейсоқ емес шығар.
Айта кету керек, Елбасы Н.Ә.Назарбаев қазақ халқының ұлттық сана-сезімінің өсуі мен Қазақстанның этнодемографиялық, діни және т.б. ерекшеліктерін ескере отырып, ұлтты бірегейлендіру мәселесін қарастыра келе, Қазақстандағы ұлттық бірегейліктің нәсілдік өлшемін бірден ысырып тастап, біздің ел жағдайында оны орынсыз деп тапты.
Президент ұлт мәселесін шешуде көп еңбекті және тынымсыз жұмысты талап ететін, бірақ соның ішіндегі ең сенімді жолын таңдады: «Бұл – түйісу нүктелерін іздеу, халықтар арасындағы келісім мен сенім аймақтарын кеңейту». Келісім саясаты мен парасатты ұлттық стратегиясыз ешқандай міндеттерді шешу мүмкін емес еді.
Тәуелсіз Қазақстанның көпэтностық, көпконфессиялық құрамы мен тарихи және тағы басқа ерекшеліктерін Елбасы еліміздегі ұлт саясатының альфасы мен омегасы деп қарастырды. Сөйтіп бұл мәселенің қаншалықты өзекті және маңызды екендігіне көңіл аударады да оған деген өзінің екі деңгейлі тұжырымдамалық көзқарасын білдіреді. Бұл ұстанымда, негізінен, біртұтас этникалық қауымдастықтың қалыптасуы мен азаматтық қауымдастықтың қалыптасуының ара-жігі нақты ашылған, осы екі көзқарастың арасындағы айырмашылықтарға ерекше көңіл бөлінген. Тоталитарлық жүйенің мемлекеттік идеологиясы мен ұлттық-мемлекеттік идеяның айырмашылығы – оның біріншісі, жоғарыдан күштеп таңылса, екіншісі, керісінше, өмірден, қоғамның нақты дамуынан туындайды. «Ал бұл ұлттық-мемлекеттік идея басты саяси құндылық ретінде – қай ұлтқа жататынына қарамастан күллі қазақстандықтардың Отаны болып табылатын – бірыңғай, аумағы тұтас, тәуелсіз Қазақстан төңірегінде қалыптасады», – дейді Мемлекет басшысы.
Президент сонымен бірге тарихи таяу болашақта жұрттың бәрін этникалық, діни, мәдени алуандылығына байланысты бір ғана қазақстандық ұлтқа айналдырудың мүмкін еместігін, тіптен ондай міндеттің күн тәртібінде тұрмағандығын ескертеді. Ендігі мақсат – қазақстандықтардың бойында бар біртұтас саяси құндылықтарды тәуелсіз Қазақстан халқының азаматтық санасындағы басты да басым тетікке айналдыру қажеттігіне назар аударады. Демек, бірегейлендірудің бірінші деңгейінің немесе Қазақстан халқының қалыптасуының мәні – өзіміздің азаматтық және саяси тағдырымызды барша азаматтардың тағдырымен бірдей дәрежеде қорғайтын тәуелсіз Қазақстан мемлекетімен тығыз ұштастыруымызда жатыр екен. Яғни, бұл жерде әңгіме суперэтнос қалыптастыруда емес, керісінше, тұп-тура халықтың, Қазақстан халқының қалыптасуында болып отыр.
Ал екінші деңгейі – қазақтардың өздерінің ұлттық бірегейлігіне, оның төл қазақтық этникалық санасының ұшталып, нығаюына тікелей байланысты. Жалпы алғанда бірінші деңгейдің шеңберінде біртұтас азаматтық және саяси қауымдастық ретінде Қазақстан халқының қалыптасуы барысында екінші деңгейдің мәселелері де өз шешімін табары сөзсіз. Өйткені бұлар бір-бірімен етене тығыз байланысты, сабақтас дүниелер. Осы қос деңгейлі процестің барысында қазақ халқы елдің иесі ретінде мемлекет құраушы ұлт деңгейіне көтеріледі.
Осының негізінде ғана жаңа саяси және азаматтық қауымдастық ретінде біртұтас Қазақстан халқы, болашағы ортақ, бәсекелестікке қабілетті біртұтас қазақстандық ұлт қалыптаса алады. Бұл жерде Қазақстан халқы жаңа бір этностық қауымдастық емес, түрлі ұлттар азаматтарының қауымдастығы ретінде құралатынын дұрыстап түсініп, ескерген жөн болар.
Көріп отырғанымыздай, тәуелсіз Қазақстанда этносаралық қатынастардың қазақстандық моделін қалыптастыру – бұл тың көзқарас еді. Жинақталған тәжірибе де жоқ, дайын үлгі де болмады, ендеше оны іс жүзіне асыру да оңай шаруа болмай шықты. Елдегі әлеуметтік-экономикалық және қоғамдық-саяси ахуалдың түбегейлі өзгеріп, олардың этносаралық қатынастарға өз әсерін тигізіп, оны реттеуді принципті түрде өзгерткен жаңа жағдайда Елбасы тағы да тарихи тәжірибеге сүйене отырып, ашық қоғам құрып жатқанымызды ескере келе, этносаралық қатынастарды жабық қоғамның рецептерімен реттеуге болмайтындығын шегелеп тұрып айтты: «Демократия, бостандық, пікірлер алуандығы, адам құқығы, азаматтық қоғам идеялары жалпыұлттық идеялармен үйлескенде жаңа бірегейлікті жасау табысты болмақшы. Бұл, менің кәміл сенімім бойынша, екі үлкен идеологиялық тақырыптың – Қазақстанның саяси тәуелсіздігі мен іштейгі демократияландырудың ұштасуында ғана мүмкін нәрсе». Президенттің осы ұстанымдарының негізінде Қазақстандағы ұлт саясатының негізгі принциптері дүниеге келді.
Қарасаңыз, ұлттық немесе қазақстандық бірегейлік мәселесінің ең бір жанды буынын Елбасының 90-шы жылдардың соңында-ақ дөп басқанын байқау қиын емес. Бұл жерде Президенттің стратегиялық және тактикалық ойлау қабілеті, терең зерделенген ұстанымдары мен саяси көрегендігі таңғалдырады. Сондықтан Н.Ә.Назарбаевтың сол кездегі қарапайым да айқын ұстанымдарының маңызы арада жиырма жылдай уақыт өтсе де қазіргідей әлдеқайда еңселі де елеулі болып отыр. Мәселен, қазақ тілі мен бірегей этникалық сана туралы айтқандарының бүгінгі күнмен, еліміздің рухани жаңғыру мәселелерімен тығыз ұштасып жатқандығын айта кеткен артық болмас.
Елбасы бір бастаған тақырыбын ешқашан аяқсыз қалдырмай, ойлары мен идеяларын үнемі жадында ұстап, әрі қарай дамытып отырады. Мәселен, қазақ халқының мәртебесіне қатысты Н.Ә.Назарбаев 2006 жылы өз ойын былай қорытындылайды: «Қазақтардың ұлттық мәртебесі мен ұлттық өзін-өзі бағалау деңгейі мемлекет құраушы ұлт мәртебесіне сай келді».
Араға 7 жыл салып Елбасы неліктен осындай күрделі де маңызды қорытынды жасады екен? Өйткені тәуелсіз Қазақстан мемлекеті, оның Тұңғыш Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаев, өзі атап көрсеткендей, қоғам алдында тұрған екі бірдей міндетті сауатты түрде шеше алды. Біріншіден, мемлекет құраушы ұлт ретінде қазақтардың құқықтары іске асырылса, екіншіден, Қазақстанның барлық азаматтарының ұлттық белгілері бойынша құқықтарын шектеуге жол берілмеді.
Жоғарыда айтылғандарды қорытар болсақ, ұлттық бірегейлік мәселесі рухани жаңғыру процесінің өзегі іспеттес. Өйткені саяси тұрақтылықтың да, экономикалық серпіліс пен мәдениеттің жай-күйі де ұлттық және азаматтық бірегейлікке қол жеткізуге байланысты болмақ. Екінші сөзбен айтқанда, ғаламданған заманда, тез өзгеріп жатқан дүниеде әр халық өзіне төніп тұрған қауіп-қатерлерді лайықты еңсеріп, өзін аман сақтап қалу үшін бірегейлігін жоғалтпай, керісінше, оны нығайтуы шарт. Тек қана «саналуандықтағы бірлік» саяси формуласы негізінде ғана бейбітшілік, татулық пен келісімді және тұрақтылықты сақтап, нығайтсақ болашаққа деген зор сеніммен қарап, стратегиялық жоспарлар құрып, оны іске асыратын бәсекелестікке қабілетті қазақстандық ұлт болып қалыптасамыз, біртұтас халыққа айналамыз. Ол этносаралық қатынастардың қазақстандық бірегей моделінің негізі ретінде этникалық, конфессиялы, мәдени, тілдік саналуандылықты қамтиды.
Елбасы 2011 жылдың 8 сәуірінде Қазақстан Республикасы Президентінің қызметіне кірісуіне байланысты салтанатты ұлықтау рәсімінде сөйлеген сөзінде ХХІ ғасырдағы Қазақстан табысының кілті ретінде атаған 4 тағдыршешті ұғымның ішінде жаңғыруды бірінші орынға қойып, «Жаңғыру – менің мемлекеттік саясатымның басты өзегі», – деген еді.
Тәуелсіз Қазақстанда мемлекеттік саясаттың табандылықпен, жүйелі де қарқынды жүргізіліп жатқандығының тағы бір нақты айғағы – Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласының жарық көруі. Рухани жаңғыру – біздің ұлттық болмысымызды нығайтудың, халқымыздың ұлттық рухы мен ұлттық санасын өрлетіп, өркендетудің қайнар көзі және ұйытқысы, жаhандану заманының тәуекелдерін еңсерудің кілті болмақ.
Жапсарбай ҚУАНЫШЕВ,
Қазақстан Республикасының Тұңғыш Президенті – Елбасының кітапханасы Ұйымдастырушылық жұмыс қызметінің басшысы,
саяси ғылымдар докторы
