Осынау бекзада һәм мехнатты, сиқырлы өнер жолында асау арманын ерттеп мініп, қияға қанат қаққан, дөңгеленген манежді кәсібінің мәніне айналдырған, өмірімен тәуекел еткен саңлақтар санаулы ғана. Саф алтындай таза өнердің қиындығы сол, еркелік пен қателікті көтермейді, мүлт кеткенді кешірмейді. Сондықтан осындай киелі өнердің бұйдасы көзсіз батырлар мен жолбарыс жүректілерге, қабыландай әбжілдерге ғана бұйырады. Цирк өнерінің құдіреті мен қасиеті, сиқыры қайталанбас мәнерімен ерекшеленеді. Бұл өнер жас буынды жылдамдық пен ептілікке, еңбекқорлыққа, ыждағаттылыққа, тазалыққа баулиды. Меніңше, цирк – өнер атаулының інжу-маржаны.
Қазақ халқының дәстүрлі мәдениетінің өн бойында цирк өнерінің көрінісі шет қалмаған, қайта даланың өмір салтымен біте қайнасқан. Көшпенді халықтың аспан көгінде қалықтаған қыраны, желмен жарысқан жылқысы қазақтың ұлттық болмысымен жасасып, заманауи рәміздерден орын алған. Қазақ халқының көшпелі тұрмысындағы жаугершілік, батылдық, ептілік, асау арғымақтарды бағындырып, ат құлағында ойнау өнері ежелден әйгілі болатын.Табиғатпен етене ғұмыр кешкен көшпенділерді осы өнердің алғашқы иелері десек жарасымды. Қазақтың саятшылық салты мен құсбегілік дәстүрінде де цирктің бастауы жатыр. Сондықтан сиқырлы цирк өнері қазақтың қанында бағзыдан бар, ата салтымен дарыған қасиет.
Халық ішінде құралайды көзге атқан мергендер, түйені үстіндегі жүгімен көтерген түйе балуандар, желмен жарысқан желаяқтар әлемді мойындатып, айтулы фестивальдарда атой салды. Ұлы далада атадан қалған дәстүрлі мәдениет, сайыпқыран бабаларымыздың бекзат өнері ғасырдан ғасырға жалғасып, заман талабына сай кәсіби цирк өнерінің өмірге келуіне ұйытқы болды.
* * *
Әлқисса, Жетісу өңіріндегі Сарытауқұм елінің байы, биі Қали Ордабайұлы Гүлжиһан Ғалиқызының әкесі еді. Қолы ашық, жомарттығы елде жоқ, мыңғыртып мал айдаған Қали ақсақал Кеңес өкіметінің қырына ілігіп, жер аударылды. Ұлы Рамазан Ордабаев Орман шаруашылығы министрі, кейін Нарынқол ауданын басқарған білікті маман еді. Ол кісі де «жаладан» құтылмай, байдың баласы ретінде қуғынға түсті. Ол кезде Гүлжиһан Ленинградтағы заң институтында оқып жүрген. Әкесі мен ағасы «халық жауы» деген атқа ие болған соң, Гүлжиһан оқудан шығып қалады. Тұманды суық қалада қаршадай қыз далада қалғанмен ұстаздары көмектесіп, «Мәскеуге Қазақстан өкілдігіне бар» деп кеңес беріп, пойызға отырғызып жібереді. Мәскеуде Тұрар Рысқұловқа кездескені жайлы Гүлжиһан Ғалиқызының немере інісі Майдан Мырзахметұлы былай дейді:
«Тұрар Рысқұловқа кездесудің өзі бір хикая. Гүлжиһан қабылдауға жүз жетпіс сегізінші адам болып тіркеліпті ғой, содан әйтеуір бір кезде Тұрар шығып қызды шырамытса керек, кезексіз бөлмесіне алып кіреді. Қарны аш қызға шай беріп отырып әңгімелеседі. Сөйтіп: «Сен енді Гүлжаһан Ордабаева емес, Гүлжиһан Ғалиева боласың, – деп құжатын өзгертіп береді. – Қалқам, сен мені танымаған шығарсың, мен сенің ағаңның досы Тұрар Рысқұловпын ғой», – дегенде қыз бас салып еңіреп жылап, көрген қорлығын айтып мұңын шағады. – Ағам мен әкемді ұстап әкеткен соң осындай халге түстім, – деп өксігін баса алмай ұзақ жылайды. Содан Тұрар Рысқұлов оны Мәскеудегі өнер институтының жанынан ашылған екі жылдық студияға оқуға түсіреді».
Гүлжиһан Ғалиеваның идеясы мен күш-жігері арқасында сол кездегі ҚазКСР ОК-тің бірінші хатшысы Д.А.Қонаевтың тікелей қолдауымен және Мәдениет министрі Ілияс Омаровтың пәрменімен Алматы қаласында Қазақ мемлекеттік цирк ғимаратын салу туралы шешім қабылданды. Кәсіби цирк ұжымын құру жолында Гүлжиһан Ғалиева зор еңбек сіңірді, болашақ цирк өнерпаздарын Мәскеу, Саратов қалаларына дайындыққа аттандырды, тіпті кейбір жастарды өз ақшасымен оқытты, тәлім берді. Владимир жылқы зауытынан 15 сәйгүлікті өзі мінген пойызға тиеп әкелді.
Мәскеуден алтынға да айырбастамайтын нағыз цирк үшін жаралған тұлпарларды әкелу деген ерлікпен пара-пар іс еді. Одан қала берді Жамбыл облысындағы Луговой шаруашылығынан да ауыздығымен алысқан асау арғымақтарды сатып алу үшін Үкіметтен 40 мың рубль бөлгізді. Бұл сол кез үшін қыруар ақша еді.
Қазақ мемлекеттік циркінің кәсіби ұлттық өнер ұжымы Қазақ КСР-нің халық әртісі Гүлжиһан Ғалиеваның жетекшілігімен 1970 жылы ұйымдастырылды. Алматы қаласындағы эстрадалық цирк студиясының алғашқы әртістері бірінші қойылымын Саратов қаласындағы цирк манежінде қазақтың ұлттық «Медеу» бағдарламасымен ашты. 1970 жылдың 24 шілдесіндегі осы қойылым қазақ ұлттық цирк өнерінің туған күні ретінде тарихта қалды.
Қойылымның режиссері Г.Перкун, сценарийін жазған Ю.Благов, көркемдеп безендіру жұмыстарын жүргізген суретшілер А.Фальковский мен Е.Кирик, музыкасын КСРО халық әртісі Н.Тілендиев, Қазақ КСР еңбек сіңірген қызметкерлері Л.Хамиди, А.Ботбаев, М.Моллер жазды. Дайындық жаттығуларын педагог-режиссерлар, ұстаз-жаттықтырушылар В.Ревякин, Г.Тоқаев, А.Соколов, Ю.Кацуба, А.Гутовскийлар жүргізді. Хореография сабағын А.Габаева мен А.Боцановский, грим сабағын Г.Дыбов жүргізді, акробаттарды тәжірибелі спорт жаттықтырушысы Г.Корнев дайындады. Қазақ циркінің алғашқы құрамының негізін қалаған әртістер Алматы республикалық эстрада-цирк студиясы мен мемлекеттік эстрада цирк училищесінің (ГУЦЭИ, Москва қ.) түлектері болатын.
1970 жылдың тамыз айында қазақ цирк ұжымының алғашқы тұсаукесер қойылымы Спорт сарайында өтті. Содан бастап Қазақ мемлекеттік циркінің әртістері Кеңес Одағы бойынша гастрольдік сапарға аттанып, көрермендер тарапынан әрқашанда жоғары бағаға ие болды.
Аз уақыт аралығында талайды таңдай қақтырған цирк ұжымы 1972 жылы ерекше архитектурамен салынған «Сиқырлы киіз үй» ғимаратына көшті. 1980 жылы цирк өнерінің дамуына қосқан еңбегі үшін Қазақ циркіне «Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген ұжымы» атағы берілді. Қазақ циркінің шығармашылық өрлеуі мен зор жетістіктеріне мәдениет жанашыры Гүлжиһан Ғалиқызының қосқан үлесі қомақты. Тіпті ондаған жылдар бойы көрерменге жаймашуақ күлкі сыйлаған «Тамаша» ойын-сауық отауының пайда болуына да Гүлжиһан апамыздың себепкер болғанын көпшілік біле бермейді.
1969 жылы Қазақ КСР-нің халық әртісі Гүлжиһан Ғалиеваның ұйымдастыруымен «Гүлдер» республикалық мемлекеттік эстрадалық жастар ансамблі құрылды. 1976 жылы Гаванада өткен жастар фестивалінде топ жарып, лауреат атанды, әлемнің әйгілі сахналарында қазақтың ән-би өнерінің құдіретін мойындатты. Қазақтың күміс таңдай әнші, мың бұралған қаракөз аруларының айтұмарындай болған «Гүлдер» ансамблі ешкімге ұқсамайтын, өзгелерге ұлтымыздың ән-би өнерін әйгілі еткен шоқтығы биік, бағы мен бабы келіскен жұлдызды ұжым болды. Қазақ эстрадасының алғашқы қарлығаштары, халықтың ыстық ықыласына бөленген халық әртістері Сара Тыныштығұлова, Роза Рымбаева, Нағима Есқалиева, сондай-ақ Қанат және Айткүл Құдайбергеновтер, Бақтияр Тайлақбаев, Сембек Жұмағалиев, Айжан Нұрмағамбетова, Бақыт Шадаевалар «Гүлдер» ансамблінен түлеп ұшып, өнердің көгіне қанат қақты. Сонау 60-70-жылдар қазақтың ән-би, цирк өнерінің «алтын ғасыры» десек, бұған бүкіл өмірі мен қажырлы еңбегін арнаған Гүлжиһан Ғалиева сынды шебер ұйымдастырушы менеджер, жанашыр жандардың зор үлес қосқанын бүгінгі ұрпақ ұмытпауы тиіс.
Биылғы жылдың сәуір айында еліміздегі тұңғыш Қазақ мемлекеттік цирк ұжымының іргетасын қалаған, ұлтын шын сүйген, өнерін ұлықтаған ұлы жүрек иесі, Қазақ КСР-нің халық әртісі Гүлжиһан Ғалиеваның туғанына 100 жыл толуына орай, «Қазақ мемлекеттік циркінде» цирк майталмандарына арнайы музей ашылды. Қазақ өнерін дамытуға саналы ғұмырын арнап, қара нардай өрге сүйреген Гүлжиһан Ғалиеваның есімі ел жадында мәңгі сақталуы тиіс деп санаймын.
Бақыт Бокебаев,
«Қазақ мемлекеттік циркінің» директоры,
Мәдениет қайраткері
