Нанбасаңыз осы ойымызды нақты мысалдармен нақыштап көрелік.
Орта мектепте оған әдебиет пәнінен таланты тасыған тал бойында «жаман жаза алмайтын, жалғыз ғана міні бар» Алаштың ақтаңгер ақыны Хамит Ерғалиев сабақ береді.
Адасып барып Алматының Тау-кен институтына оқуға түссе, ғұлама ғалым техника саласын тезге салып қана қоймай, әдебиеттің де ауылына ат арқандаған ақиық, аударманың көрнекті шебері, физика мен лириканы өзі шомылып өскен Есіл-Нұра өзендеріндей егіз өрген Евней Бөкетовпен курстас болады.
Аңсары әбден ауған Әуезов лекциясын тыңдау үшін университетке келген күні-ақ ұлы жазушымен танысқаны тақиясына тар келгендей, үйіне барып қымыз ішеді.
Тай кезінен жүйріктігі танылып, асқар таудай Мұқаңның сүйікті шәкіртіне айналды.
«Адамзаттың Айтматовы» атын атап, «Қызыл алмадай» тартымды туындысын арнады.
Алатау баурайындағы әсем Алматыдан Арқа төсіндегі жаңа астанамызға аттанып бара жатқан Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевқа ағынан жарылып, ақ батасын берді.
...Білгенге бұл екінің біріне бұйыра бермейтін бақыт.
Таңғажайып тағдыр!
* * *
Зерделі Зекең ҚазМҰУ-дің бірнеше буын студенттеріне әдебиет теориясынан дәріс оқығаны белгілі. Бірақ бұл бұлжымас дәстүр біздің тұсымызда бұзылды. Қалам ұстаған талай талапкерге сөз өнерінің қыр-сырын үйреткен тарланбоз сәл-пәл тыныс алмақ оймен өз орнын уақытша атақты ақын інісі Қадыр Мырзалиевке ұсынған екен. Ақылды поэзияның ардағы абзал ағасының артқан сенімін артығымен ақтады. Оқыған-тоқығаны мол сұңғыланың телегей теңіз білімі тыңдаушысын тереңіне батырып әкететін.
Қадірі бөлек Қабдоловты университеттегі әдеби-мәдени кештерде, ақын-жазушылармен кездесулерде жиі көріп жүрдік. Жазық маңдайы жарқырап, жарқын жүзі жадырап сол жиындарда сөлін тамызып сөйлеген сөздеріне еріксіз елітіп, сүйсінетінбіз. Қазақтың қара тіліне жүйріктігіне қайран қалатынбыз. Тапқырлығына таңдай қағып, бас шайқайтынбыз. Құлаққа жағымды қоңыр даусымен аудиторияны билеп-төстеп, баурап алатын. Әңгіме арасында айтылатын әзіл-қалжыңдары қандай! Көздеген нысанасына дөп тиіп жататын. Өзінің жазғаны бар емес пе «Шешендік – кейбіреулердің ұғымындай әшейін ширақ сөйлеу, құрғақ пысықтық жасау емес. Шешендік шексіз білімнен, терең ойдан, шалқар шабыттан, шалқыған сыр мен сезімнен туады», деп. Ат басындай алтынға айырбастап ала алмастай мұндай асыл қасиеттердің барлығы жоғарыдағы жолдар авторының өз бойынан молынан табылатын. Оның орнымен айтатын ой-пікірлері көпшіліктің көкейіне қона кететін. Қанатты тіркеске айналғандары қаншама?!
Кейбірін келтіре кетейік.
«Әуезовтің әр лекциясы – бір-бір оқулық, бар лекциясы – ұланғайыр ұлы мектеп».
«Ұстаздық ету – өзіңнің уақытыңды аямау, өзгенің бақытын аялау».
«Талант қайда болса, табынушылар сонда...»
«Көп біліп, дөп сөйлеген – шешен, аз біліп, көп сөйлеген – мылжың».
«Талант – тумыстан».
«Ұлтсыздық – имансыздықтан».
«Талант – еңбек!»
«...Жаза білу – жазғаныңды сыға білу. Шеберлік, шеберліктен туатын шедевр (көркемдіктің көкесі) осы әрекеттің астында жатыр».
«Әдебиет – ардың ісі. Ал әдебиетшіні ар ісінің азабынан құтқару мүмкін емес».
«...Тіршілік жолы – бұралаң, тағдыр жолы – шырғалаң».
«Ұлы әдебиетті ұлы шындық туғызады».
«Мүсіреповті мақтаудың керегі жоқ, Мүсіреповпен мақтану керек».
«Дарынды қаламгер әдеби шығарманы жазады, дарынсыз қаламгер жасайды».
Әрі қарай жалғастыра берсек, дегдардың дегендері, асыл қазынадай афоризмдері жетіп-артылады.
...Қабдоловтан сөз қалған ба?!
* * *
Қасиет қонған Қабдоловты қалам мен қағазға үйір қылған қандай күш? Бәлкім, тау-кен институтын тастамағанында мықты металлург болар ма еді, кім білсін! Қазақ руханиятының бағына қарай тағдыры басқа арнаға тартты.
Кіндік қаны Атыраудай киелі өлкеде тамған өршіл өрен қаршадайынан кеудесі алтын сандық көшелі қариялардың алдарында отырып, арыдан жеткен аңыз-ертегілерді көп тыңдады. Ауылының іргесіндегі көне тарих көмбелерін көріп өсті. Тұлпар мініп, өту ұстаған Махамбет пен Мұраттың жалынды жырларын жаттап, Құрманғазы күйлерінің құдіретті сарынын санасына сіңірді. Осының бәрі оның әдебиетке құштарлығын оятты. Өз жанынан өлең шығаруға жетелейді. Тіпті он бес жасында ойда жоқта Доссордағы мұнайшылар клубында өткен ақындар айтысына да қатысып, қанжыға майлады. Бір қызығы бұл бәйгеде, сондай-ақ болашақ қаламгер Берқайыр Аманшин деп бақ сынаған көрінеді.
Жүрек түкпірінде аялаған ақжолтай арманы ақыры оны Әуезовтей әулиеге жолықтырды. Кейін ұлы ұстазын ұлықтаған роман-эссесінде «Бұл – мен үшін атамның атынан кейінгі ыстық атау» деп дәріптеген КазГУ-дің қара шаңырағына алып келді.
...Арманы алдамапты. Қалам қуаты арқасында қатарынан қара үзіп, халқының қалтқысыз сый-құрметіне бөленді. Академик, Халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, тағысын тағылар...
Бір адамның басына жететін атақ-абырой дегеніңіз, сірә осындай-ақ болар.
* * *
Зиялы Зекең замандастарының зердесінде жақсылықты жарнамалаудан жалықпаған, сұлулықты құлай сүйген бозжайнақ болмыс иесі ретінде қалары анық. Ол жайында жазылған естеліктерді оқысаңыз, бұған оңай көз жеткізесіз. Тәлімін көрген тәрбиелі шәкірттері ғылыми жетекшілерінің ғибратқа толы үлгі-өнегесін емірене еске алады. Марғасқаның маңайындағыларды мақтап-мадақтауға ғана жаралғандай тіл-жағынан жаман сөз шықпайтын.
Айналасындағы «айналайындарын» ардақтауға келгенде алдына жан салмайтын еді-ау, жарықтығым!
Бірде маған ақмылтық журналист Жанболат Аупбаев Зекеңнің кісілігі мен кішілігін дәлелдейтін мынандай дерек айтқан-тұғын.
– Әлі есімде, журфакқа түскен жылы ол кісінің «Әдебиет теориясының негіздері» атты зерттеу кітабы жарық көрді. Бәріміз таласа-тармаса оқыдық. Содан ұстазымыз Абдулхамит Мархабаев менен осы кітап жөнінде рецензия жазуымды өтінді. Ағайдың тапсырмасын жерге тастауды жөнсіз санағандықтан, көңілжықпастықпен келісе салғаныммен қатты қиналғанымды қайтерсің. Өзім бірінші курста ғана оқитын сары ауыз балапан санатындамын. Не жазам? Білмеймін. Әйтеуір әупірімдеп бірдеңе түрткендей болдым. Мақалам 1970 жылдың жазында Алматы облыстық «Жетісу» газетінде «Жылдар жемісі» деген тақырыппен жарияланды. Содан арада жылжып он төрт жыл өткенде профессор Тауман Амандосов Зекеңмен таныстырды. «Ой, сыртыңнан білемін, сен менің рецензентімсің ғой» демесі бар ма, әлгі арада әйгілі ғалымның. Жадының мықтылығын көрмейсің бе, өзіне қатысты кішкене ғана дүниені үлкен басымен ұмытпаған. Алатаудай ағамыздың алқалап арқамнан қаққанына ыңғайсызданыңқырап қалғанымды жасырмаймын. Одан кейін екі-үш рет ұшырасқанымда да жайсаң жан әдеттегідей жайраңдап, бауырына тартқанын қайтіп ұмытайын?
Жәкеңнің жылылыққа толы лепесінен түйген қорытындымыз: тегінде тектіліктің бір төркіні қанға сіңген қарапайымдылық болса керек.
* * *
Зейнолла Қабдолов – өзінің шығармашылық еңбектерінде көзі қарақты оқырманның көңілін көк жайлауға қондырар көркемдіктің небір үздік үлгілерін көрсете білген сөз зергері. Әдебиеттің эстетикалық дәрежесін арттыруға аянбай атсалысты. Өнердің өзегі өміршең сұлулық екенін ұдайы назарда ұстады. Сондықтан да ардың ісіне балаған аппақ әлемін кірлетпеуге тырысты. Қалаған тақырыптарын талғап қаузады.
«Мен бүгінде мәселен, аз жазамын.
Неге?
Өзіме өзім қоятын талабым қатал!
Төпелеп көп жазатындарды ұнатпаймын. Графомандар!»
Талғамы жоғары таланттың шығармашылық ұстанымы осындай болатын. Абыз шығармашылықтағы адал жолынан айнымай өмірден өтті.
* * *
Бізде бір «қызық» дәстүр қалыптасқан. Еліне еңбегі сіңген ерек тұлғалар туралы мерейтойлық мезірет мақалаларын кейіпкермен кезінде бірге жүріп, біте қайнасқан, ең бастысы аты-жөнін жұрт білетін, қоғамда салмағы бар аса танымал адамдар ғана жазу керек сияқты.
«Сырттан» сыналап кірген бізді бәзбіреулер «Қабдоловқа не қатысы бар», деген сыңайда «сөз» қылуы да мүмкін-ау. А, бәлкім, ешкім «елей» қоймас...
Рас, мен Қабдоловтың қасында жүргенім жоқ.
Ауылдасы да, аталасы да емеспін...
Аспиранты болмадым.
Қысқасы, Зекеңді артта қалдырған асыл мұралары арқылы ғана білемін.
Бірақ дарқан дарынның дастарқанынан дәм таттым. Бұдан біраз бұрын әлдеқалай себептермен Алматыға жолымыз түскенде ұстазының орнын жоқтатпай отырған Сәуле апайға сәлем бере барған Бауыржан Омаров досыма еріп, академик үйінің табалдырығынан аттадым. Апайды ортаға ала отырып шай іштік. Үстел үстін жайнатып жіберген Алматының алмасына жаудай тигеніміз жадымда жиі жаңғырады. Сол сәтте, әрине, Шыңғыстай шоң классиктің «Қызыл алмасы» ойымызға оралған...
...Қалай болғанда да мен өз пайымдауымдағы Қабдоловтың бейнесін қалыптауға тырысып бақтым.
* * *
...Алматыдан ақ жол тілеп Елбасын аттандырған Астанада Қабдолов атындағы көше жоқ. Өкінішті-ақ! Осы олқылықтың орнын толтырудың орайы оның осынау тоқсан жылдық тойының тұсында келіп тұрғандай...
Талғат БАТЫРХАН,
«Егемен Қазақстан»
