Ауылдағы жұрттың негізгі күнкөрісі, тіршілігі жерге тікелей қатысты екені баршаға белгілі. Сыбайлас жемқорлықтың ушығып тұрған үлкен бір саласы осы жермен байланысты. Лауазымды қызметкер жермен айналысқандардың алған өнімінен, субсидиядан табыс келіп жатқанын жақсы біледі. Өзінің бір туысы арқылы жерді сол кісінің атына ресімдейді. Содан кейін ол жерге егін салу үшін бір шаруа қожалығымен келіседі, оған қаржы төлемейді, лауазымын пайдаланады. Яғни қосымша жер алып беру, субсидия құжаттарын әзірлеу сияқты мемлекет мүддесіне қарсы жұмыс жүргізіледі.
Қазір оған көп мүмкіндіктер бар, жердің мемлекеттік актісі болса несие алу үшін кепілдікке қоюға болады. Шаруа қожалығының басшысы жаңағы қызметі үшін лауазымды қызметкерді де өз қажетіне пайдаланады. Ал жермен айналысқысы келген шаруалар жерге қол жеткізе алмай, халықтың наразылығы туады. Мен бұл арада жерге қатысты агротехникалық жұмыстарды, минералды тыңайтқыштар шығару туралы айтып отырған жоқпын. Ол көп шығынды қажет етеді. Лауазымды қызметкерге бұл қажет емес. Жылда көп жерлерде күнбағыс егілетіні – соның дәлелі.
Бұл түйткілді шешу жолдарының бірі ретінде лауазымды мемлекеттік қызметшінің табыс көзі толық тексерілуі керек деп ойлаймын. Өйткені 80-дегі апаның атында да, мектеп мұғалімінің атында да шаруа қожалықтары тіркелген, бірақ ол жердің нақты қожайыны кім екенін халық жақсы біледі. Екінші, сыбайлас жемқорлық тудыратын сала мемлекеттік сатып алудағы тендер мәселесі. Қазір тендерді үйде отырып-ақ ұтып алады. Содан кейін субмердігерлерге береді. Ұтып алу үшін ең төменгі баға қояды. Нақты жұмыс істейтіндер ұтып ала алмайды. Техникасы жоқ адамдар тендерді жеңіп алады. Жұмыстың сапасының болмауы, оның уақтылы аяқталмауы – соның салдары.
Осы ретте мемлекеттік тендер жасалғанда құзырлы органдар тендерге қатысқандарды қатаң тексерсе, жауапкершілікті арттыратын заңның тетіктері күшейтілсе дұрыс болатын секілді.
Білім саласындағы сыбайлас жемқорлық – біздің болашағымызға жасалған зұлымдық. ҰБТ тапсыру кезінде сыбайлас жемқорлық белең алатыны анық аңғарылады. 11 жыл білім алған түлектерге мектеп әкімшілігі және аудандық оқу бөлімі «таныс таптыңдар ма, тиісті адамдармен сөйлесіңдер, ата-аналарың жұмыс істесін» деген секілді тапсырмалар береді. Басқа оқу сабақтары оқытылмай, тек қана ҰБТ-ға тиісті пәндер оқытылып, әр апта сайын ақылы тестілер тапсырылады. Бұл қаржыны есептеп, тексеріп жатқан ешкім жоқ, өткен жылғы тестілерді қайта тексеріп, оқушылардан ақша жинау науқаны басталады. ҰБТ-ға смартфон алып кіру, оны шығару барлығы келісілген. Ал біліміне сенетін, өз күшімен түскісі келетін оқушы осы «психологиялық» үрдіске төтеп бере алмай жатады. Оны шешудің жолдары қандай? Бірінші кезеңде мектепте орташа оқыған баланың ҰБТ кезінде жоғары балл алуы жан-жақты тексерілуі керек секілді. Грантпен оқуға түскен, яғни жоғары балл жинаған түлектің студент кезіндегі 1–2-семестрдегі оқу үлгерімі де назарға алынып, сараптама жасалуы қажет.
Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл әрекеттерін оқыту мектеп қабырғасынан, балабақшадан басталуы керек деп ойлаймын. Сыбайлас жемқорлыққа жол ашатын көп себептің бірі – мемлекеттік қызметшілердің еңбекақысының аздығы. Мемлекеттік қызметші ешкімге жалтақтамай, өзіне берілген міндеттерді адал орындау үшін еңбекақысы оның тұрмыстық қажеттілігін өтеуі керек. Біз сонда ғана жастарды осы салаға тартып, қызықтыра аламыз. Бірақ осы қиыншылықтарға қарамастан магниттей тартып тұратын бір күш бар. Ол – ұлттық патриотизм, халыққа қызмет ету. Үлкендер айтушы еді «Бұдан да жаман кезімізде тойға барғанбыз», деп. Біздің әкелеріміз бен аналарымыз соғысты да, аштықты да көрген. Солардан біз үлгі алуымыз керек. Мемлекет басшысы «Қазақстан-2050» Стратегиясында «Біз сыбайлас жемқорлықты түбірімен жоймасақ, алда қойған міндеттерді орындау мүмкін емес», деген болатын. Қорыта келе айтарым, тәуелсіздігімізді сыртқы жаудан, терроризмнен қалай қорғау керек болса, сыбайлас жемқорлықтан да солай қорғануымыз керек.
Нұрлан НАЗАРХАНОВ,
Үлкенбөкен ауылдық
округінің әкімі
Шығыс Қазақстан облысы,
Көкпекті ауданы
