Ширек ғасырдан аса уақыттың ішінде еліміздегі білім беру саласында қанша реформа жасалғаны, оның қайсысы қандай мақсатты көздегені де есте қалмай барады. Өйткені ешқайсысы соңына толық жеткізілген жоқ. Оның орнына әркім әр жаққа тарта бермей, білім беру үдерісін ғылыми негізде жан-жақты зерттеп, атқарылып жатқан оңды істер мен орын алып жатқан елеулі кемшіліктерді нақты анықтап, оны түзету жұмыстарын жүргізуге болар еді.
12 жылдық оқу жүйесі үш рет кейінге қалдырылды. Бұл оқушылардың психологиялық жағынан 12 жылдық оқытуға көшуге мұғалімдердің оған теориялық-әдістемелік жағынан дайын болмағандығынан да емес. Шынында, 12 жылдық білім берудегі негізгі мақсат – мектептің жоғары сатысында бейіндік оқытуды жүзеге асыру. Оған дайындық өткен ғасырдың 80-90-жылдарында факультатив сабақтар өткізу, белгілі бір пәндерді тереңдетіп оқытатын сыныптар, мектептер ашу түрінде басталған болатын, ол әлі көздеген межеге жете алмауда.
Сенат депутаттары 12 жылдық білім беретін елдерде оқушылар бір ауысыммен оқитынын, бізде екі ауысым былай тұрсын, үш ауысымды жоя алмай отырғанымызды алға тартады. Бұл – біздің 12 жылдық білім беруге көше алмай отыруымыздың басты себебінің бірі. Оның үстіне бізде оқу орнын салумен бірге оны қажетті құрал-жабдықтармен жарақтау, қорды үнемі толықтырып, жаңартып отыру қажеттігі ескеріле бермейді. Оқыту ісінде дидактикалық талаптардың бұдан өзге де түрлері болатыны ойына кірмейтін шенеуніктер оқушылардың білім сапасының төмендігін тек мұғалімдердің біліктілігінен іздейді. Білімі төмен мұғалімнің білімді оқушы дайындай алмайтыны рас. Өткен ғасырда қызмет еткен мұғалімдердің атына ешкім мұндай сын айта алмайтын. Жаңа ғасырдың басталуымен бірге білімі, біліктілігі төмен мұғалімдердің көбеюінің сыры неде? Оның себептерін зерттеп жүрген ғалымдар не айтар екен?
Мектептерді бес күндік оқуға көшіру мәселесі орынды көтеріліп отыр. Өйткені ересек жастағы ата-аналардың өзі екі күн демалып отырғанда, дене бітімі әлі толық қалыптасып үлгірмеген балаларды алты күн бойы оқыту орынды дей алмаймыз. Оның үстіне қазіргідей аптасына 39-40 сабақ оқытуды да ретке келтіру қажет. Өйткені балалардың көпшілігі көңіл қалауы бойынша осы сабақтардан тыс әртүрлі үйірме, секцияларға қатысады, көптеген мектепте қосымша сабақтар өткізіледі.
Бес күндік режімге көшуді бастаған мектептер жоғарыдағы сағаттарды бес күнге сыйғыза алмай бастары қатуда. Мұның жолын табу да қиын емес. Бұл үшін бірнеше пәннің «басы артық» оқу материалдарын қысқарту жеткілікті. Осыдан кейін оның апталық сағат саны өзінен-өзі қысқарады. Басқа пәндерді айтпағанда, соңғы екі сыныпта алгебра және анализ бастамалары пәнінде дифференциялдау, интегралдау мәселелері қаншама сағат бойы оқытылады. Ал бұл жоғары оқу орындарында «әліппесінен» бастап қайталанады. Осынша ұзақ қайталау кімге қажет? Оның үстіне ғылымның қазіргі жетістіктерінің бәрін оқушыларға мектепте игертіп шығу мүмкін де емес, оның қажеті де жоқ.
Мектептің оқулығы туралы әңгіме кейінгі кездері ауыздан түспейді. Біз де 7-8 сыныптардың геометрия оқулықтарындағы теориялық қателіктер туралы республикалық басылым беттерінде бірнеше рет әңгіме еттік. Біз айтқан пікірлерді терістеген немесе қателіктердің орын алуының себептерін айтқан ешкім болмаған соң, биыл маусымда Білім және ғылым министрі Е.Сағадиевтің атына хат жаздық. Министрден жыл сайын қайта басылатын немесе жаңадан жазылатын оқулықтарда бұрынғы кеткен кемшіліктердің қайталанбауын ұйымдастыруын сұрандық. Бірақ жаңа оқу жылы басталғанда геометрия оқулықтарының авторларының саны арта түскені болмаса, түзетілген қателікті байқай алмадық.
Қаржысы бар автор оқулыққа не жазуды өзі шешіп, оның жазылуы сапасын қадағалайтын ешкімнің болмағаны ма? Мүмкін, кейбіреулердің оқулықтағы кемшілік ешнәрсе емес, мұғалім білімді болса болды, оқушыға сапалы білім беруге болады деп жүргені осыдан болар?
Мектеп мұғалімдері оқушыларды үнемі оқулықтағы әрбір пікір, тұжырымды ойсыз қабылдай бермей, оған өзінше сыни талдау жасауға, мүмкіндігі болса, кездескен қатені түзете білуге баулиды. Дегенмен оқулық авторларының жіберген қатесін түзетіп оқып, жаңалық аша салуға сыныптағы кез келген оқушының қабілеті жете бермейді. Егер мұғалім ол қатені түзетіп оқытса жақсы, түзетпесе оқушылардың оқулықтағы жалған мағлұматтарды қабылдауынан басқа амалы қалмайды. Сондықтан да оқулықтағы қателікті түзету ісін бір сәтке де кейінге қалдыруға болмайды. Дидактикалық әдебиеттерде А.Киселевтің «Геометрия» оқулығының 1930 жылға дейін қырыққа жуық қайта басылғаны айтылады. Мұны әңгіме еткенде біз оқулықтың қайта басылғанын емес, әрбір келесі басылымын шығарарда бұрынғы басылымда орын алған кемшіліктердің түзетіліп, өңделіп, жетілдіріліп отырғанын айтқымыз келіп отыр. Осыдан біз де тәлім алуымыз керек.
Еліміздің тәуелсіздігінен кейін қазақ тілінде жазылған геометрия оқулығы ең алғаш 1993 жылы басылып шықты. Бұрын әр сынып бір оқулықпен оқитын болса, қазір 7-8 сыныптардың әрқайсысы үшін төрт оқулықтан жазылған. Бірақ олардың әрқайсысы, басқаны айтпағанда, теориялық қателерден кенде емес. Дәл осы қалпымызбен жүре берсек, ширек ғасыр бойы түзетілмей келген қателер ғасырларға жетуі мүмкін. Тарихта мұндай да жайттар болған. Мысалы, ежелгі гректің ұлы философы Аристотельдің шыбынның төрт аяғы бар деген пайымы мен геометрияның атасы саналатын Евклидтің параллелограмдардан өзге төртбұрыштардың барлығы трапеция деп аталады деген тұжырымының екі мың жыл бойы қолданылғаны белгілі.
Одан арғыны айтпағанда, 1500 жылдың өзінде жұрт «Ғалым болу үшін Аристотельді жатқа білу керек. Оның айтқандарын түгел түсіну міндетті емес, ал оның қағидаларына күмән келтіру құдайға тіл тигізумен бірдей» дегенді заңдай қабылдапты. Дәл осы мазмұнды әңгімені орыс математигі Н.Я.Виленкин де айтады: «Евклидтің беделі екі мың жыл бойы сақталып келді. Евклидтің қандай да бір пікіріне күмән келтірудің өзі сол адамның математика саласындағы атақ- абыройынан жұрдай болғаны деген сөз еді». Ал қазір біз кімдердің беделінен қаймығып жүрміз, әлде оқулықтардағы түзетілетін қателіктерді байқай алмай жүрміз бе? Қалай айтсақ та сапалы оқулық терең білімнің алтын арқауы екені сөзсіз.
Қалмырза ІЗТІЛЕУҰЛЫ,
Білім беру ісінің үздігі
ШЫМКЕНТ
