Қарт Каспийдің құқықтық мәртебесі қашан айқындалады?

Сондай-ақ өзара қаты­нас­тар­дың даму қарқыны да халық­ара­­лық құқықпен айқындалады. Сон­дықтан халықаралық қа­ты­нас­тар жүйесінде аса зор қызығу­шы­лық танытып отырған Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындап алу күн тәртібіндегі аса маңызды мәселелердің қатарына жатады.

Мүдделер тоғысы мен «қақтығысы»

КСРО-ның жойылуының нәтиже­сін­де жаңа тәуелсіз елдердің құрылуы бұл аймақта геосаяси тепе-теңдіктің өз­ге­руіне әкелді. Бұрын Каспий те­ңі­зі аймағы екі ғана мемлекеттің мүдде­ле­рі­мен айқындалған болса, енді ол Кас­пий жағалауындағы бес мемлекет – Қазақстан, Ресей, Әзербайжан, Иран жә­не Түрікменстанның мүдделері то­ғысып отыр. Сондай-ақ Каспий бас­сей­ні­н­дегі бай энергетикалық қор ай­маққа та­яу жатқан елдермен қоса әлемнің же­текші елдерінің де осы өңірге деген қы­зығушылығын арттыра түсті. Себебі мұнай – энергия көзі ретінде қазіргі әлемдік экономика мен халықаралық қа­тынастарда аса маңызды рөлге ие. Каспий теңізінің мүмкіндігі Еуропа мен Оңтүстік-Шығыс Азия ел­дері­нің нарығын мұнай және газбен жабдықтаудағы стратегиялық маңызы ерекше екенін көрсетеді.

Жалпы, мүдделі мемлекеттер ара­сын­­дағы қатынастардың заманауи үл­гі­ге сай болуын қалыптастыру үшін бірінші кезекте аймақтың халықаралық құ­қықтық қағидаларына байланысты құ­қықтық мәртебесін нақтылап алған жөн. Бұл мәселенің аса маңыздылығына барлық қатысушы тараптар түсініс­тік­пен қарағанымен және оның ше­ші­мін із­деуде барынша түсіністік таныт­қан­дарымен Каспий маңы елдері әлі күн­ге дейін нақты бір байламға келе ал­­мауда. Дегенмен, халықаралық қа­ты­настар жүйесінде көпжақты дипломатиядан гөрі екіжақты дипломатияда қатысушы тараптардың өзекті мә­селелерге қатысты келіссөздерде ымы­раға келу мүмкіндігінің әлдеқайда жо­ғары болатынына Каспий мәселесі де дә­лел болып тұрғандай. Өйткені өткен ға­сырларда Каспий мәселесі Ресей импе­риясы мен Парсы шахы арасындағы шарт­тармен, кейінгі ғасырда Кеңес Одағы мен Иран арасындағы екіжақты келісімдермен реттелген болатын. Мысалы, Кеңес Одағы мен Иран арасындағы екіжақты шартта Каспий теңізін «кеңестік және иран­дық» теңіз деп жариялай отырып, оған үшінші елдердің қатысуы мүм­кін еместігін атап өтеді. Оның үс­тіне Каспий теңізі үшінші елдер үшін әс­кери-саяси салада да жабық болды.

Жасыратыны жоқ, өз егемендігін ал­ған республикалар алғашында КСРО-ға тиесілі болып келген Каспий сула­рын өзара бөлісіп, ал Иранға сол кезең­дегі иеліктерін ғана қалдыру ұсыныс­та­рын да талқыға салған болатын. Бұл ұсыныстардың негізінде Иран Кас­пийдің қазіргі ауданының оңтүстік жа­ғалауын қамтитын 11 пайыздық ау­маққа ие болар еді. Алайда бүгінгі геосаяси жағдайда Иран бұл бөлісте өзіне тиетін үлестің едәуір аз болатынын алға тартуда. Соған байланысты Иран бастапқы кезден-ақ өзінің ұсынысын білдірумен келеді. Олар тепе-теңдік қағидасына сай каспийлік бес елдің жағалаулары шебінің көлеміне қарамай, Каспий аумағын тең бөліске бөлу, яғни әр елге 20 пайыздан үлес беру қажет деп санайды. Бұл жерде ирандық тарап КСРО мен Иранның Каспийге қатысты қабылдаған бұрынғы келісімін жоққа шығаруда. Айтар негізгі уәжі – саяси кар­тада енді КСРО деген мемлекеттің жоқ­тығы.

Сарапшылардың пікірінше, бұл ха­лықаралық құқық өлшемдеріне қай­шы келеді. Себебі Кеңестер Одағы тараған соң Ресей КСРО-ның негізгі мұрагері болып танылды. Сондықтан екі субъекті де саяси картада бар. Ал халықаралық құқықтың қағидалары мен өлшемдерін негізге алатын болсақ, Каспий жағалауындағы жаңа тәуелсіз мемлекеттер мұрагерлік қағидаларына сай бұрынғы кеңестік-ирандық шарттарды жоққа шығармайды. Каспийдің қазіргі геосаяси жағдайына орай жаңа саяси мәртебесін айқындауда оның бұрынғы мәртебесі негізге алынуы тиіс. Бірақ жаңа тәуелсіз мемлекеттердің ішінде де өздерінің мүдделеріне сай ұсыныстары мен ұстанымдары бар. Мысалы, Әзербайжан елі стратегиялық тұрғыдан мұнай тасымалының тиімді жолында орналасуына байланысты Каспий теңізінің мәртебесін кеңес-ирандық шарттармен заңдастыруға болмайды деген пікірде. Себебі онда балық аулау мәселелері ғана қарастырылған.

Каспий теңіз бе, әлде көл ме?

Бүгінгі геосаяси жағдайға байланысты Каспийдің мәртебесін айқындауда оның теңізге, әлде көлге жатқызылуын нақтылау мәселесі туындап отыр. Бұл жерде Каспийді географиялық тұрғыдан көл немесе теңіз деп айқындау емес, ең алдымен оның БҰҰ-ның теңіз құқығы жөніндегі конвенцияларына жатқызуға бола ма, деген мәселені нақтылау қа­жет­тілігі тұр. Себебі Каспийдің теңіз бо­луы және оның көлемінің үлкендігі мә­се­лені шешуге негіз бола алмайды. Ал теңіздің көлге немесе теңізге жат­қы­зылуын БҰҰ-ның теңіз құқығы жө­нін­­дегі конвенциялары оның әлемдік мұ­хиттарға ашықтығымен байланыстыра­ды. Осы құжаттар бойынша Каспийді теңіз деп атауға болмайтындай. Бірақ бұл оның теңіз деген мәртебеге ие болуына кедергі емес. Ол үшін барлық Каспий жағалауындағы мемлекеттердің ке­лісімін алса жеткілікті. Егер Кас­пий­ге халықаралық деңгейдегі «теңіз» мәр­тебесі берілсе, онда оған автомат­ты түрде БҰҰ-ның 1958 және 1982 жылдардағы құрлықтағы қай­ра­ңы мен Теңіз құқығы жөніндегі кон­вен­циялардың құқығы таралады. Осы­лай болған жағдайда әр каспийлік мем­ле­кеттің 12 мильдік аумақтық өңір­ге жә­не 200 мильдік экономикалық ай­мақ­­қа егеменді құқықтары болады. Ал Каспийдің ені 200 мильден аспайт­ын­­дықтан, оны мемлекеттер арасында орта сызық бойынша тең бөлу қа­рас­тырылады. Мұндай жағдайда, өзге де мемлекеттердің кемелері суда жүзу, белгіленген теңіз үстіндегі әуе кеңіс­тігінде ұшу, теңіз астымен комму­ни­кациялық желілер мен мұнай, газ құ­быр­ларын салу, ғылыми-зерттеу жұ­мыс­­тарын және басқа да қызметтер ат­­қа­ру құқығына ие болары анық. Осын­­дай «ашық теңіз» нұсқасын кезін­де Ресей, Иран және Түрікменстан қол­да­­ған еді. Осы нұсқаға бірқатар шетелдер әлі күнге дейін мүдделілік танытып ке­леді.

Заңнамалық тұрғыдан алғанда «көлдің» ешқандай экономикалық өңір, қайраң, аумақтық сулар деген санаттары жоқ. Ол жағалаудағы мем­лекеттердің ішкі суларына жата­ды және оған халықаралық тәртіп құ­қық­тары таралмайды. Сондықтан мұн­дай сәтте БҰҰ-ның мемлекеттердің іш­кі істеріне араласпау қағидасы жү­зеге асады. Халықаралық заңдарға сай бірнеше мемлекеттің ортасында ор­на­ласқан көлдер олардың келісімі бой­ынша немесе мемлекеттік шекара­лар негізінде және көлдің орталық нүк­тесінен өзара бөлісулері қажет. Яғни көл­дің құқықтық тәртібін айқындау жа­ғалаудағы мемлекеттердің ғана құ­зырына жатады. Мұндай жағдайда Кас­пийде кеме жүзуінің, балық аулау, сон­дай-ақ теңіздің басқа биоресурс­тарын сақтау және тиімді пайдалану­да жа­ғалаудағы мемлекеттер өзара қи­ын­дық­тарға тап болары сөзсіз.

Асықпаған, ақылдасқан жақсы-ау...

Каспий жағалауындағы мем­ле­кет­тердің саяси және эконо­микалық мүдде­ле­рін тиімді қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан БҰҰ конвенцияларының ере­желеріне сәйкес Каспийде аумақтық те­ңіз, балық аулау аймағын және ортақ су ке­ңістігін орнатуды ұсынады. Сонымен қа­тар осы аймақтарға қатысты тиісті ере­желер мен тәртіпті айқындау қажет деп есептейді. Аумақтық теңіздің сырт­қы шекарасы оның шегінде жа­ға­л­аудағы мемлекет барлық егеменді құ­қықтарды толығымен пайдаланатын мем­лекеттік шекара болып табылуы ти­іс. Мұны аумақтық тұтастық пен шекаралардың мызғымастығы аясында қауіпсіздіктің қосымша кепілдеріне қол жеткізуге мүмкіндік беретіндігімен дәйектейді. Бұған қоса, біздің еліміз балық аулау мен биоресурстарды пайдалануды тиісті аймақтарда және ашық те­ңізде кәсіпті лицензиялау мен ау­лау­дың келісілген квоталары негі­зін­де жү­зеге асыруды, балық аулау ай­ма­ғын, оның ені мен тәртібін Каспий ма­ңы мемлекеттерімен келісе отырып жеке санатқа бөліп шығаруды ұсынады.

Қазіргі кезде Каспий теңізінің құ­қық­тық мәртебесі туралы конвенция­ны әзірлеу жөніндегі Сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары дең­гейіндегі арнайы жұмыс тобының ая­сында келіссөздер жүргізілуде. Кас­пий теңізінің құқықтық мәртебесінің мәсе­ле­лері екі және үшжақты пікір ал­ма­сулар­да да келісілу үстінде. Сондай-ақ ке­ліссөздерде Каспийдің экожүйесін сақ­­тап қалу мен қауіпсіздігін қам­та­ма­сыз ету, кеме қатынасын дамыту, ми­нералдық және биологиялық ресурстарды игерудегі өзара іс-қимыл да күн тәртібінде тұр. Осыған байланысты әр жылдары Қазақстан мен Ресей арасындағы Жер қойнауын пайдалануға арналған егеменді құқықтарды жүзеге асыру мақсатында Каспий теңізі сол­түс­тік бөлігі түбінің ара-жігін ажыра­ту туралы келісім, Қазақстан мен Әзер­байжан арасындағы Каспий теңізі тү­бін шектеу туралы келісім және Қазақ­стан, Ресей және Әзербайжан ара­сындағы Каспий теңізі түбінің шек­тес учаскелерін межелеп бөлу сызық­та­рының түйісу нүктесі туралы келісім жасалды. Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін айқындауға бағытталған өзге де құжаттар баршылық.

Жалпы, Каспий жағалауындағы мем­­лекет басшыларының аталған мә­се­­леге байланысты төрт саммиті өт­ті. Президенттердің әр кездесуі қарт Кас­пийдің құқықтық мәртебесін ай­қын­­дауға қатысты тиісті құжаттарды қа­был­дауымен ерекшеленеді. Мысалы, 2014 жылдың қыркүйегінде өткен саммитте мемлекет басшылары Каспий теңізінің су биологиялық ресурстарын сақтау және ұтымды пайдалану туралы келісімге, Каспий теңізінде төтенше жағдайлардың алдын алу және оларды жою саласындағы ынтымақтастық туралы келісімге және Каспий теңізінің гид­рометеорологиясы саласындағы ынты­мақ­тастық туралы келісімге қол қойды.

Жалпы, Каспий теңізінің солтүстік бөлігінің табанын бөлуде Қазақстан – 23 пайыз, Ресей – 19 пайыз, Әзербайжан – 18 пайыз үлеске ие. Түрікменстанның үле­сі – 21 пайыз, Иран елінің үлесі 13 пайыз деп есептеледі. Ресми емес мәлі­мет­терге қарағанда, Каспий теңізінің құ­қықтық мәртебесі туралы конвенция 90 пайызға дайын. Ал президенттер ол құжатты қашан және қайсы саммитте талқылайтыны белгісіз.

Әлисұлтан ҚҰЛАНБАЙ,
«Егемен Қазақстан»