Әлем бойынша 795 миллион адам аштық қасіретін басынан өткізуде. Бұған қарсы тұру үшін бірінші кезекте ауыл шаруашылығын қарқынды дамыту керек. Ол үшін мемлекет орта есеппен ІЖӨ-нің 10 пайызын осы салаға бөлуге тиіс. Өкінішке қарай, Африка және басқа да елдерде ол мөлшер 1 пайыз шамасында.
Ауыл шаруашылығын дамыту проблемасы Қазақстанда да көпшілікті алаңдатса керек. Әрбір адам – азық-түлік өнімдерін тұтынушы, тамақ қымбаттай бастағанда маза кетуі заңды нәрсе. Ол отбасының бюджетіне әсерін тигізеді. Статистикалық мәліметтерге зер салсақ, ауыл шаруашылығы жыл сайын дамуда, мол астық жиналуда, мал басы өсуде. Алайда, оның халық пайдаланатын өнімі, яғни азық-түлік қымбаттау үстінде. Нарық заңдылығы бойынша ұсыныс көбейгенде баға төмендейді, ал тауар аз болса ол қымбаттайды, тапшылық басталады. Үкімет, Ауыл шаруашылығы министрлігі қарап отырған жоқ, бірде ана салаға басымдық беріп, бірде мына саланы өркендетейік деп жанталасып жатқаны анық. Жағалай жүгіріс. Мен айтар едім, беталды жүгіріс деп. Неге?
Жұмыс көп, нәтиже аз. Нәтиже дегеніміз – халықты қолжетімді және қажетті көлемде азық-түлікпен қамтамасыз ету. Ең бастысы, бұл мемлекеттің азық-түлік қауіпсіздігі. Бұған не себеп деген сұрақ туады. Менің пікірімше оның бірнеше себебі бар.
Біріншіден, Қазақстан Үкіметінің айқындалған, көпшілікке түсінікті аграрлық саясаты жоқ. Конституцияның 66-бабында «Қазақстан Республикасының Үкіметі мемлекеттiң әлеуметтiк-экономикалық саясатының, оның қорғаныс қабiлетiнiң, қауiпсiздiгiнiң, қоғамдық тәртiптi қамтамасыз етудiң негiзгi бағыттарын әзiрлейдi және олардың жүзеге асырылуын ұйымдастырады» делінген. Яғни экономиканың барлық салаларында әр кезеңге арналған саясат болу керек. Саясат деген сөзді әр саланы дамыту бағыты мен оны орындау тәсілі деп түсінген жөн. Мысалы менің түсінігімде, қазіргі агросаясат – ауыл шаруашылығы өнімдерін экспортқа шығару. Яғни халықты тамақтандырудың камы емес, кәсіпкерлерді қолдау. Осыдан 7-8 жыл бұрын бұл саясаттың шарықтағаны соншалық, бидай экспорттағандарға бюджеттен тоннасына 40 АҚШ доллары қосымша төленген болатын.
Екіншіден, біржақтылық басым. Негізі аграрлық саясат жан-жақты, кешенді болуы шарт. Ол ауыл экономикасына қатысы бар субьектілердің бәрін қамтуы тиіс.
Үшіншіден себеп, тиімділігі дәлелденген өндіріс пен адамдарды жұмыспен қамту факторы бар саланы қаржыландыру керек. Бюджет ақшасы – қайтарымды, несие – қолжетімді болуы шарт.
Өткен жылдың басында «Нұр Отан» партиясының кезектен тыс XVII съезінде Президент Н.Ә.Назарбаев экономикалық өсімнің негізгі қозғаушы күшінің бірі аграрлық сектор екендігіне назар аударып, қай бағытта жұмыс істеу керектігін қадап айтты. Азық-түлікпен алдымен ішкі нарықты қамтамасыз ету, сонан соң облыс, өңіраралық байланыс орнатып, артық өндірілген тағам ресурстарын бір-бірімен алмастыру керек екендігі айтылды. Түсіне білген адамға бұл жаңа жұмыс бағыты, жаңа аграрлық саясаттың негізі еді. Әлі де кеш емес, Елбасының осы айтқанына Үкімет тереңірек үңіліп, қазірден бастап жаңа аграрлық саясат түзеуі керек деген ойдамыз.
Ал қазіргі «Экспорт, экспорт және экспорт!» саясаты үшінші кезеңдегі шаруа болу керек. Бірінші кезектегі жұмыс – облыстар мен аудандардың тағамның негізгі түрлерімен өзін-өзі кем дегенде 80 пайызға қамтамасыз етуі. Екінші қадам – облыс пен аудандардың азық-түлік ресурстарымен бір-бірін қамтамасыз етуі. Бұл жерде Елбасы айтқандай, басты рөлді жергілікті атқарушы органдар ойнайды. Ал қазіргі саясат бойынша бар билік пен ресурс Ауыл шаруашылығы министрлігі мен оның «ҚазАгро» сияқты көптеген құрылымдарының қолында. Сондықтан бюджеттен бөлінген қыруар қаржы ауыл өндірісіне уақтылы жетпей жатыр.
Жуырда ғана Премьер-Министр Б.Сағынтаев Үкіметте еліміздің агроөнеркәсіп кешенін (АӨК) дамыту мәселелері жөнінде кеңес өткізді. Кеңес барысында мемлекеттік агроөнеркәсіп саясатын жетілдіру, сондай-ақ агроөнеркәсіп кешенін дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру мақсатында әзірленген АӨК-тің басым бағыттарын дамыту карталары қаралды. Ол 13 бағыт бойынша әзірленіпті. Атап айтқанда, ауыл шаруашылығы кооперациясы; аграрлық қайта өңдеу; АӨК-ті қарқынды техникалық қайта жарақтандыру; тұқым шаруашылығы; фитосанитарлық іс-шаралардың тиімділігін арттыру; агрохимия; жем-шөп өндіру (жем-шөп теңгерімі); көтерме-үлестіру орталықтары; егіндікті айналымға тарту; отарлы қой шаруашылығы; аграрлық ғылымды түбегейлі жаңғырту; сиыр еті өндірісі; мемлекеттік қолдау шараларын жетілдіру. Бұл картаны жаңа аграрлық саясат деуге бола ма? Мен мұны алдағы төрт жылда он үш бағытқа нәтижесіз жүгіру дер едім.
Егер басым бағыттар осылар болса, сонда басқа салалар – жылқы, түйе, құс шаруашылығы, малды асылдандыру, ветеринария жұмыстары, көкөніс, бақша, қызылша, омарта шаруашылығы және тағы басқалары көлеңкедегінің күнін кеше ме? Аграрлық саясат барлық салалар мен ірі өндірістерге ортақ болуы керек еді ғой. Мысалы өндірісті ұйымдастыру ісі ірі шаруашылық па, әлде фермерлерді қолдау ма? Біржақтылық дұрыс па? Малды асылдандыру ісі шетелден асыл тұқымды малды жаппай тасу ма, әлде тек асыл тұқымды бұқаларды ғана әкеліп, оларды қолдан ұрықтандыру арқылы өсіру ме?! Ауыл өндірісін қаржыландыру тек субсидия бөлу ме, әлде жеңіл қайтарымды несие беру, фъючерстік келісімдер арқылы жұмыс ұйымдастыру ма? Жергілікті жерлерде бюджеттен қыруар ақша шығарып, тұрақтандырушы азық-түлік қорларын ұстау, ондағы сақталатын іріп-шіріп жататын өнімдер керек пе, әлде жергілікті жердегі тауар өндірушілерге мемлекеттік тапсырыс арқылы ақша бөліп, өндірген тағамын қолжетімді бағамын халыққа сатқызған дұрыс па?
Егер қазірден бастап уақыт жоғалтпай жаңа агросаясатты айқындап, іске кірісетін болсақ, ол өз жемісін береді деп санаймын. Ол үшін ешқандай қосымша қаражаттың да қажеті жоқ. Бастысы – ауыл экономикасын мемлекеттік реттеу тетігін дұрыс пайдалану. Ауыл шаруашылығы министрлігі «Агробизнес-2020» бағдарламасы аясында өз жұмысын істей береді, бір-біріне кедергісі жоқ, тек синергиялық әсер болады. Менің пайымдауымша, бізге тек тоғыз бағытта жұмыс ұйымдастыру керек. Оны санамалап айтып өтейін.
Біріншіден, еліміздегі ауыл шаруашылығының дамуын тікелей азық-түлік өндірумен байланыстырып, оны бағалайтын өлшем мен талапты өзгерту керек. Ол үшін адамның физиологиялық (рационалдық) нормасын (стандартын) қайта бекіту қажет.
Екіншіден, арзан еңбек ресурстарын тиімді пайдаланудың маңызы зор болмақ. Ол дегеніміз өзін-өзі жұмыспен қамтып жүрген 2,3 млн адам мен үй шаруашылығындағы 802 мың адам. Барлығының басын қосу үшін «кооперациялық шаруашылықтар» (коопхоз) ұйымдастыру керек. Бұл кеңес дәуіріндегі ұжымдастырудан бөлек, ерікті түрде, экономикалық қызығушық негізінде құрылуы тиіс. Соның арқасында қосымша мыңдаған жұмыс орны ашылады, жұмыссыздық үшін жәрдемақы алатындар азаяды. Ең бастысы, халық ұйымдасқан түрде азық-түлік өндіре бастайды.
Үшіншіден, жергілікті әкімшілік-басқарудың әлеуетін тиімді пайдалану керек. Жаңа аграрлық саясатты орындауды бірінші кезекте ауыл әкімдеріне жүктеу қажет. Елуінші жылдардағы «отызмыңдықтар» тәжірибесін пайдаланып, қазір әкім болып жүрген мұғалім, спортшылардың орнына орталықтан «мың білікті маманды» басшылыққа жіберуге болады. Оларға қосымша функция беріп, астарына министрлердің «джиптерін» алып берген жөн. Қалаға ондай көліктің қажеті жоқ.
Төртіншіден, ауыл шаруашылығына «Кіші агроиндустия» бағдарламасын енгізу қажет.
Бесінші бағыт, субсидия тетіктері қайта қаралуы тиіс, оның орнына мүмкіндігінше фъючерстік келісімдер енгізген жөн.
Алтыншыдан, агроөндіріс кешеніне ислам банкингі жүйесін кеңінен пайдалану керек. Олар қаржы бере отырып, жұмыстарының жемісті болуын үйретеді және қадағалайды.
Жетіншіден, соңғы кооперация туралы заң негізінен ірі фирмалар мүддесін қорғайтын болғандықтан, шағын несие беруші ұйымдар мен «Даму» кәсіпкерлікті дамыту қорының жүйесі үй шаруашылықтары мен шаруа қожалықтарына тек қаржы ғана емес мал басы, тұқым, жем, шағын механизация мен өңдеуші цехтар беруді қарастыруы керек.
Сегізінші бағыт – мал басын өсіруде тек шетелден қымбат жануарлар ғана әкелмей, барлық жерде қолдан ұрықтандыру жұмыстарын жүргізу. Әр ауыл әкімдігі бұл жұмысты бақылауға алса, елімізде 2-2,5 мың пункт ашуға болады. Сиыр мен қой ұрықтандыруда бізде тәжірибе мол.
Тоғызыншы, тағы бір маңызды бағыт – ДСҰ-ға кіруімізге байланысты қазақстандық тамақ өнімдерінің брендін осы күннен бастап қалыптастырып, оның интеллектуалдық меншігін уақытында алу маңызды. Қазы, жая, шұжық, қымыз, шұбат, бауырсақ, кеспе, апорт, алтай балы, атыраудың қара уылдырығы тағы да басқа тағам түрлері бренд болуға әбден лайық. Ауыл шаруашылығымен қатар дамытуға болатын жүн, тоқыма, тері бұйымдарын өндіру де жолға қойылар еді.
Атамұрат ШӘМЕНОВ,
экономика ғылымдарының докторы
