Әдебиет • 22 Желтоқсан, 2017

Драма сыры

448 рет
көрсетілді
5 мин
оқу үшін

Бүгін конкурс жарияланса, ертеңінде пьесасын жазуға кірісіп кететін автор көбейді. Бір қызығы, апыл-ғұпыл жазылған әлгі дүние бәйге алып жатуы да ықтимал. Сонда бұл нені білдіреді?

Драма сыры

Бұл кезінде Әуезов, Мүсі­ре­­повтердің мың ойла­нып, жүз тол­­ғанып барып, қолы­на алатын жан­ры – драма­тур­гияның салмағы же­ңіл­деп кеткенін аңғартса керек. Ал драматургияның өз салма­ғы­нан айы­рылып қалуының себебі неде? Бас­ты себеп – тақырыптың же­ңіл­деп кетуінде. 

Тақырып дегеніміздің өзі – өмірлік проблеманың көрінісі ғой. Демек драмалық туындыларға арқау болып жүрген проблемалар күнделікті тірлікте әркімнің ауызында жүрген түйткілдерді ұсыну деңгейінде болып тұр. Әрине, үлкенді-кішілі проблемалардың қай-қайсы да тақырып бола алады. Бұл жердегі мәселе проб­ле­маның ауқымында емес, сол проб­леманың түпкі себебін мең­зеу арқылы ойландыруда жатыр. Түпкі себеп – адам. Адам болғанда, шығар­ма­дағы кейіп­кер­лер емес, сол кейіп­кер­лерге негіз бол­ған Сіз бен біз. Олай бол­­са, дра­малық туынды кез келген проб­леманы туындататын да, ше­ше алатын да сіз бен біз еке­ні­міз­ді аңдатуы қажет.

Өкініштісі, бүгінгі пьесаларда уақыт өлтіруге арналған сериал мелодрамаларға тән сипаттар жиі кезігеді. Яғни әлдебір аянышты оқиғаны арқау ету арқылы аяныш сезіміне әсер ету, не болмаса оқиғаның шешіміне жеткенше үздіктіріп қоятыны сияқты. Мұн­­дай тәсілдер оқырманның (кө­рер­меннің) қызығушылығын күшейтері анық, алайда жан дү­­ниесіне әсер ете алмайды. Оқыр­­­ман әлгіндей жәйттерді сы­рт­­т­ай қы­з­ықтап, қалыс қалады. Бір сөз­бен айтқанда, қызықтады, ұмы­т­ты.

Нағыз драматургиядағы проблема бейнелер арқылы ойландыруы шарт. Драмалық шығармадағы бейнелер жылата ма, күлдіре ме, қалай болғанда да, түптеп келгенде өмір түзілімінің тереңіне, адам қарым-қатынасының күр­делілігіне, адам болмысының қа­ра­ма-қайшылығына бойлатуы шарт. Сол арқылы сіз бен бізді өзі­міздің күнделікті тірлігімізге, өз жаратылысымызға бір сәт болса да ойлана қарауға себепші болуы лә­зім. Ойлану арқылы әр адам өзін­дегі барды жетілдіре түседі, жет­пей жатқанын толықтыра тү­суге талпынады. Бұл дегеніміз – тұ­тастай қоғамның дамуына қыз­мет ету деген сөз. Өйткені қоғам – сіз бен біз.

Демек, қазіргі драматургия­мыздан неше алуан проблемалар­ды ұшырастыруға болғанмен, со­лар­­дың түпкі сырын сезі­нуге, тү­сі­нуге бағыттайтын шығар­ма­шылық ізденістерге әредік қана кезігеміз.

Қазіргі драматургияда көп­те­­ген авторларға тізгін ұстат­пай жүр­ген мінезді мәселе – сөз қол­да­ну шеберлігі.

Аталмыш мәселенің мінезді болатын сыры драматургияның әртүрлі кейіпкерлердің сан қилы қарым-қатынасын бейнелеуіне қатыс­ты. Яғни драмалық шығар­ма кейіпкерлердің сөзі арқылы өмір бейнесін туындатады. Ал кейіпкеріміз – мінез, ой, се­зім, эмо­циялардың тұтасуы. Кей­іп­кер­ге тән осы қасиеттер әре­кет­терге түрткі болады. Сол себеп­ті драматургияда кейіпкер тілі шешуші мән иеленеді.

Осы тұрғыдан келгенде, бү­гін­гі драматургиядағы сөз төңі­ре­гі­нен төмендегідей жайт­тарға на­зар аудару орынды. 

Оның бірі – қарабайырлық, жұтаңдық. Тіл жұтаңдығының екі се­бебі болуы мүмкін. Біріншісі – бү­­гінгі жұрт түсінбей қалады деп ой­лау, екіншісі – автордың өзінің тіл байлығының аздығы.

Келесі бір кемшілік – БАҚ тілінде сөйлеп кету. Мұның сыры – күнделікті оқып, естіп жүрген сөз­дердің қалам ұшына оңай орала кетуінде жатса керек. Алайда түр­лі мінезді кейіпкерлердің бұл үлгіде сөйлеуі өмірдегі сөйлеу тілімен сәйкесе бермейтіні анық.

Тағы бір осалдығымыз – шамадан тыс ойшылдану. Мұндай жағ­дай терең ойлы, жұмбақ маз­мұнды дүние туғызсам деген ниеттен шығатын болса керек.

Ендігі бір кемшілігіміз – кейіп­кер сөзінің өз уақытымен орай­лас­пай жатуы. Анықтай айтқанда, та­рихи шығармадағы кейіпкер аузына бүгінге тән сөздің салынуы, бұған керісінше, замандас кейіп­кердің бұрынғы дәуірлерде қол­данылған тіл үлгісінде сөйлеп кетуі. Бұлардың екеуі де шеберлік ны­шаны емес. Себебі бірінші кем­­­шілік автордың өзі тақырып етіп отырған тарихи дәуірдегі сөз қолдану ерекшеліктерін біле бер­мейтінін танытса, екінші кем­шілік автордың әсі­ре діл­марсуға құмарлығын аңғар­тады.

Әрине, аңдағаныңды ортаға салу да абзал. Әйткенмен, ең жақ­сы сыншы – автордың өзі. Әр драматург өз шығармаларына тағы бір үңіліп, сөз болған кемшіліктердің өз туындыларында ұшырасатын-ұшыраспайтынын бір екшеп өтсе, автор үшін ең әділ сын сол болмақ. Тек бұл үшін автордың өзі шамшылдыққа бой алдырмай, өзіне өзгенің көзімен қарай алатын қасиетке ие болса, жетіп жатыр.

Кенжебай АХМЕТОВ