Адам баласының бір-біріне қиянат жасап, зорлық көрсетуі бүгінгі дамыған, мәдениеті қалыптасқан, санасы өсті деген қоғамның өзінде тоқтаған жоқ. Зорлық-зомбылықты әшкерелеп жарияланатын видеолар мен мақалалар қоғамның алдына күн сайын өткір сұрақ қояды. Сірә, бұл тақырыпты сатиралық-антиутопиялық «Заводной апельсин» романы арқылы ең терең жазған Энтони Бёрджесс шығар.
Энтони Бёрджесс 1917 жылы Манчестерде дүниеге келіп, 1993 жылы Лондонда өмірден озған ағылшын жазушысы. Әдебиеттанушы, журналист. Музыкаға да қызығып, тіпті, опера жазып, сахналаған. Шекспир мен Джойстың шығармашылығын аса қызығушылықпен зерттеген. Джойстың тілін ең жетік түсінген және оны өз шығармашылығында пайдаланған жазушы ретінде жоғары бағаланады. Осы күнде классиктердің қатарына енген әлемнің үздік жазушыларына Энтонидің замандас ретінде берген бағасы әдебиетсүйер қауымның кәдесіне жарар деп ұсынамыз.
– Сіз өз туындыңыздағы басты кейіпкер Джойсты еліктеуші образ ретінде қолдана отырып, өзіңізді «Граб-стриттегі жазушысымақ» ретінде көруіңіздің арасында қандай да бір қайшылық бар деп ойламайсыз ба?
– Қандай қайшылық? Мен Джойсқа ешқашан әдеби образ ретінде қараған емеспін. Менің шығармашылығымда Джойсқа еліктейтін кейіпкерлер жоқ және оған еліктеу мүмкін емес. Джойстан үйренуге болатын нәрсенің барлығы – сипаттау барысында мұқият таңдалған сөздердің арқасы. «Граб-стриттегі жазушысымақ» еңбегінде тек қана біздің аянышты кейпімізді емеуіріндеп қана қоймай, Джойс дәрігер туралы айту мақсаты тұр. Ал, Джойсты сипаттау үшін сөздер мұқият таңдалған.
– Сөз жоқ, сіз Джойсты тым ұзақ зерттедіңіз. Осы кейіпкердің жасаған ісі адамзатты қаншалықты алдыға итермелейді?
– Джойс жасаған тәжірибенің барлығы өзі үшін жасалған. Бірақ, оның кез келген романы эксперименттік роман. Осы тұрғыда «Оның әйелі – маймыл» немесе «Менменшіл қарасұр» романдарына қарағанда «Финнеганның азасы» – тиімді эксперимент. Бұл романның әсерлі болуы – өз тілінде жазылуы.
– Сіз Джойстың толық бір романды тәжірибеге арнауын «тілдік тәжірибе емес ессіз әрекет» дегенге келісесіз ба?
– Иә, әрине.
– Заманауи қаламгерлер оған босқа еліктегенше, Джойстың әдіс-тәсілдерін өз романдарында неге пайдаланбайды?
– Джойстың әдіс-тәсілдерін қолдану мүмкін емес. Техника ақпараттың ажырамас бөлігі. Бетховен сияқты жаза отырып сіз «бетховентанушы» туралы жазбайсыз ғой.
– Сіз «Лолитаны» өте жоғары бағалаған болатынсыз. Сіздің шығармашылығыңызға Набоковтың әсері бар ма ?
– «Лолитаны» оқу «Жауап құқығын» оқығанмен тең. Мен осы сынды еңбектеді рахаттана оқыдым. Бірақ, Набоков маған онша қатты әсер еткен жоқ. Мен оның дүниенде бар екенін білмей тұрып, қолыма қалам алғаннан бері жазу стилім осындай. Бірақ, соңғы он жылда маған ол секілді ешқандай жазушы әсер еткен емес.
– Сізді «Ағылшын Набоковы» деп атайды. Оның басты себебі, сіздің шығармашылығыңызға космополитизмның шабуыл жасап, сіздің өнеріңізге өнертапқыштықты алып келгені үшін бе?
– Сандырақ. Ол орыс, ал мен ағылшынмын. Басқа өнер иелеріне қарағанда мен оған ұқсас келетін шығармын. Бірақ, ол өте жасанды тұлға.
– Қай мағынада?
– Набоков – тумасынан халықаралық масштабтағы денди. Ал мен болсам, қарапайым ауыл адамымын. Әдебиет жасанды дүние, ал Набоковтың шығармашылығы recit бөлігі бойынша ғана жасанды. Оның диалогтары табиғи және вертуозды (өзі қалаған кезде) түрде жазылады. Тіпті оның «Күңгірт от» романының тақырыбы, басқа термин таппағаны үшін ғана қойылған. Бұл еңбек шебердің әдеби жасандылығынан, роман болып басталып поэмаға, сосын пікірлерге, одан әрі аллегорияға, композицияға ұштасып кететінін байқауымызға болады. Поэмасы сөзсіз жақсы. Меніңше Набоков бір нәрсені дұрыс жасамайды. Оның дыбыстауы ескі, кейде Набоков үшін Гюисманс – заманауи жазушы және дәстүрді жалғастырушы ретінде көрінетіндей әсер аламын.
– Набоков Джойспен бірге жоғары одақта бірдей дәрежеде болу керектігіне келісесіз бе?
– Ол ұлы адамдар тізімінде қалмайды. Ол Джойспен бір дәрежеде болуға лайықты емес.
– Сіздің көзқарасаңыз бойынша қазіргі таңда ұлы тұлға болатындай жас жазушылар бар ма?
– Англия бойынша бір де біреуін есіме түсіре алмай отырмын. Ал америкалық жазушыларға обал. Олар ұлы болмай жатып, құрбан болып жатады. Натанаэль Уэст, Скотт Фицджральд және т.б. Мейлер автобиография жанрының ұлы авторына айналады. Элиссон көбірек еңбектеніп, көбірек жазатын болса онда оның болашағы зор.
– Қалай болғанда да америкалық жазушылар расыменде жұлдыздай жарқ етіп барып, әдебиет әлемінен мәңгілікке қоштасып жатады. Сіздің ойыңызша «ұлы» атану үшін бір ғана кітап жеткіліксіз бе?
– Адам баласы «ұлы» шығарма жазуы мүмкін. Бірақ ол оны «ұлы» жазушы етпейді. Ол жай ғана «ұлы шығарманың» авторы болады. Сэмюэл Батлердің “Путь всякой плоти” романы сөз жоқ ұлы роман. Бірақ, Батлерді ешкім ұлы романист деп есептемеген. Менің ойымша, «ұлы» жазушы болу үшін тереңге бойлап қана қоймай, көп еңбектену қажет.
– Сіздің ойыңызша Фицджеральда ұлы шығарма бар ма?
– Мен Фицджеральдтың ұлы шығармасы бар деп есептемеймін. Жазу стилі тым романтикалық, оның Хемингуэйға қарағанда ізденісі өте аз. Хемингуэй – ұлы романист. Соның өзінде ол ұлы шығарма жазған жоқ. Менің ойымша, Америкаға жас қаламгерлерінің шығармашылық жолын ерте қалдырып кететіні өздеріне ұнайтын секілді. Американың жазушылары «шығармашылық күйзеліске» ұшырағанда, олар көп ішеді. Ал, ішімдік – күйзелісті ұлғайтады. Өз басым циррозиядан әйелім қайтыс болғаннан кейін (ол менен аз ішетін) ішімдікті аз мөлшерде ішетін болдым. Бірақ, мен көп темекі тартамын, ал ол күніне мартини ішуден де жаман.
– Сіз Дефоны кәсіпқой журналист және роман жазушы ретінде мадақтап қана қоймай, сонымен қатар жазушы ретінде Стернге де таңқалатыныңызды айтқансыз. XVIII ғасырдың осы екі жазушысы сізді несімен өзіне баурап алды?
– Дефоға оның ыждаһатты ізденісі үшін сүйсінемін. Ал, Стернді – қазіргі таңда француздардың істегісі келіп жүрген істерін жазып тастағаны үшін сүйемін. XVIII ғасыр прозасы өзінің күрделі де құлаштай кескіндемесімен ерекше. Бірақ, оған Филдинг жатпайды. Ол сентименталді әрі айлакер істерге тым жақын. Ал, Стерн мен Свифтті өміріңді осы екеуінің техникаларын үйренуге арнауға болатын тұлғалар деп айтар едім.
– Айтпақшы, француздар демекші, сіздің атақты «роман идеяларыңыз» француздық дәстүрге жатады. Мүмкін, Франция жазушыларының Англия мен Америкада атақты болуға кедергі болып жүргені осы себептен болар?
– Шын мәнінде, менің романдарым ортағасырлық католицизм секілді жазылады. Оны көп адамдар түсіне бермейді. «Француздықтан» Құдай сақтасын. Лексиканың өте бай екенін біле тұра, оқырман романды оқу барысында әр сөздің мағынасын түсіну үшін сөздікке үңіліп отырады. Бірақ, бұл тұста маған бәрі бір.
– Осы тұста сіздің романдарыңызды Ивлин Воның шығармашылығымен салыстырады. Воның катаклизмге көзқарасын өзіңіз ұнатпайтыңыз туралы айтқан болатынсыз. Сонда оның шығармашылығы сізге несімен ұнайды?
– Ивлин Во әрі қызықты әрі көркем және ықшам жазады. Мен жақтырмайтын катаклизмді көптеген католиктар да жақтырмайды, ал маған олардың бұл қасиеті қатты әсер етпейді. Шынында, «Құрмет семсерін» құртатын осы мәселе.
– Кейін ол «Брайдсхедке оралу» романын жазды, бірақ, «Құрмет семсерін» Екінші дүниежүзілік соғыс туралы ағылшын тіліндегі ең үздік романдардың бірі деп айтады. Сонда Воның катаклизм туралы нашар ойы қайда?
– «Құрмет семсері» еңбегі католицизмінің әсерінен нашар болды. Менің айтпағым, кейіпкер Краучбек соғысқа моральдық тұстан қарайды, ал ол жеткізіксіз. Бізге мағынасы терең, әрі дінге қатысы бар дүниелер керек. Қазіргі заманда католик іліміне қатысты роман жазу – әлсіздік. Себебі, дін әбден зерттеліп, оған қатысты сұрақтар шешіліп қойған, сондықтан автор алдын ала шығармасын жазу үшін басын қатырмайды. Гриннің «Жұмыстың егжей-тегжейі» романының әлсіз тұсы – автордың дінге қызығушылығының арқасында пайда болуында. Сол секілді дінге қатысты мен Малай елінде студенттерге Во мен Грин туралы тақырып қозғағанымда олар күлген болатын.
– Сіздің Грэм Гриннің орнына Франсуа Мориакты артық деп санағаныңызға қарағанда, католицизм мен туа берілмей католикке айналғандардың арасындағы айырмашылық жазушыға әсер етеді ғой деймін?
– Католицизмді қабылдаушы ағылшындар оның сиқырлы сүйкімділігіне арбалып, шығармада сиқырдан да сүйкімділікті көп іздейді. Өз басым, Мориактің маған жазушы ретінде қатты ұнағанын қалар едім. Іс жүзінде католикке айналғандардың романдарын оқығанды жақсы көремін. Гринді оқу барысында мен оның католик екенін ұмытуға тырысамын. Меніңше, ол өзі де соны ұмытқысы келетін сияқты. Бірақ, «Комедиант» еңбегі философиялық бетбұрыстан да өзгеше нәрсе болды.
– Ивлин Во туралы эссеңізде сіз «кез келген ағылшын католигінің арғы жағында пуританин жасырынады» деп атап өттіңіз. Сол пуритандықтар өз шығармашылығыңызға әсер етті деп ойламайсыз ба?
– Ол, әрине, менде де бар. Біз, ағылшындар дінімізге қатал қараймыз, ал итальяндықтар мен француздарда – олай емес. Сол себепті біздер күнәға батудан қорқамыз...
– Қалай ойлайсыз, неге роман жазушылар әлемді «негізгі көзқараспен» қабылдайды? Бірақ, сіз басқа манихейларға қарағанда күнәға христианша қарайсыз.
– Романдардың көбісі проблемалық оқиғаларды негізге ала отырып жазылады. Роман – жазушының әлемі, өз көзқарасы. Мен манихеймін. Бірақ, жалпақ түрдегі манихеймін. Мен адами тұрғыда болмаса да, романист ретінде дін туралы сөз қозғауға құқығым бар.
– Өз романдарыңызды жоспарлау барысында Сименон секілді «коммерциялық» және «коммерциялық емес» деп немесе Грин сияқты «салмақты» және «көңілді» деп екіге бөлгіңіз келмей ме?
– ...Мен жай ғана оқырманға ләззат сыйлағым келеді.
Сұхбаттасқан Джон Каллин
Аударған Тілек Ырысбек
