Қазір дау көбейді. Оған бірден бір себеп – меншік түрлерінің молаюы, нарықтық қатынастардың орнауы және халықтың құқықтық сауаты мен талабының артуы. Азаматтар кез келген ұсақ-түйек дау-шармен сотқа жүгінетін болды. Облыс, аудандар бойынша сотқа түскен істердің 35 пайызын ұсақ-түйек дау-шарлар құраған. Маңғыстау облысында өткен жылы 5 айдың ішінде 170 азаматтық іс қаралған. Шығынды өндіруге қатысты даулар бойынша 18 іс, ортақ мүліктегі үлесті анықтау бойынша 11 іс, неке бұзу туралы 53 іс, келісімшарт дауларынан туындайтын даулар 20 іс, отбасына қатысты басқа да даулар бойынша 21 іс сот медиациясымен шешілген. Халықаралық статистикаға сәйкес, барлық даулардың 40 пайызы медиа-
ция рәсімімен шешілген. Олардың 85 пайызында оң нәтижелерге қол жеткізілген. Ресейде,Украинада дауларды соттан тыс қарау үрдісі қарқынды дамып келе жатқанын БАҚ беттерінен көріп отырмыз. Оларда да медиация туралы немесе соған ұқсас заңдар қабылданған.
Медиацияның пайдасының көп екендігін білеміз, бірақ өңірде осы медиация ұғымын онша түсінбейтіндер де баршылық. Халық арасында жүргізілген сауалдама нәтижесі бойынша 20 адамның тек төртеуі ғана медиация туралы біледі екен. Өңірде медиация заңын түсіндіру мақсатында бірқатар іс-шаралар атқарылып та келеді.
Медиация термині латын тіліндегі геометриялық «медиана» – орта сызық деген ұғымды білдіреді. Қазақ ұғымына сәйкестендірсек, медиатор – екі жаққа да ортақ, дау-дамайда айтысушы жақтарды мәмілеге келтіріп, тең шешетін араағайын. «Медиация туралы» Заңның 1-бабында оның қолданылу аясы белгіленген. Жеке немесе заңды тұлғалар қатысатын азаматтық, еңбек, отбасылық және өзге де құқықтық қатынастардан туындайтын даулар, сондай-ақ онша ауыр емес және ауырлығы орташа қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізу барысында қаралатын даулар медиацияның қолданылу саласы болып табылады. Медиация, яғни, араағайындық негізінен тұрғын үй, еңбек, отбасылық және көршілер арасындағы даулар мен кикілжіңдерді шешуде қолданылады. Ал қылмыстық істер, егер олар аса ауыр болмаса, сотта қаралуға жатпаса, оларды да медиаторлардың қарауына беруге болады.
Сонымен медиация – тараптардың ерікті келісімі бойынша жүзеге асырылатын, олардың өзара қолайлы шешімге қол жеткізуі мақсатында медиатордың жәрдемдесуімен арадағы дауды реттеу рәсімі. Ал медиатор – кәсіби және кәсіби емес негізінде медиация жүргізу үшін тараптар тартатын тәуелсіз тұлға. Жоғарғы сот төрағасының 2017 жылғы 26 қаңтардағы өкімімен жекелеген санаттары бойынша дауларды медиация тәртібімен сотқа дейінгі реттеуді енгізу бойынша қанатқақты жобаны іске асыру ережесі бекітілген. Аталған жобаның басты мақсаты мен міндеттері – даулардың жекелеген санаттарын медиация тәртібімен сотқа дейінгі реттеуді азаматтық сот ісін жүргізуге енгізу болып табылады.
Қазір Қазақстанда 78 медиатор қызмет атқарады. Барлығы арнайы сертификат алғандар және медиаторлардың тізімдік реестрлерінде тұрғандар. Азаматтық немесе қылмыстық үдеріс шегінен тыс жүзеге асырылатын медиация келісім жасағаннан бастап отыз күнтізбелік күннен кешіктірілмей аяқталуы тиіс. Қажет болса, тараптардың өзара шешімі бойынша медиацияны өткізу мерзімі отыз күнтізбелік күнге дейін ұзартылуы мүмкін. Дегенмен бұл мерзім жиынтығы алпыс күнтізбелік күннен аспауы тиіс. Ерекше жағдайларда шешілетін даудың қиындығына байланысты қосымша ақпарат пен құжаттар қажет болған жағдайда медиацияны өткізу мерзімі тараптардың және медиатордың келісуімен отыз күнтізбелік күннен асырмай ұзартылуы мүмкін. Медиацияны қолдануға байланысты бір мысал келтіретін болсақ, некені жалғастыруға, ата-ана құқықтарын жүзеге асыруға, балалардың тұрғылықты жерін белгілеуге, ата-аналарының балаларды бағып-күту жағдайына қатысты ерлі-зайыптылар арасындағы келіспеушіліктер медиация арқылы шешілуі мүмкін.
Абай САБИРАДДИНОВ,
Мұнайлы аудандық сотының бас маманы
Маңғыстау облысы
