Осылай жырлаған ақын бар адами болмысымен, табиғи дарынымен бұл ұстанымынан ешқашан ауытқыған емес. Мұзағаңның өмір жолы мен шығармашылығын зерделеп зерттеген кісінің бұған көзі жетері хақ. Ақын ағамыз қазақтың саф алтындай табиғи мінез-құлқын, тереңнен толғайтын телегейлігін бойына сіңіріп өскендіктен, ел қадірін, жер қадірін перзенттік жүрек тебіренісімен ұғып, дарабоз дала тағдырымен жан дүниесі бітісіп, бірігіп кеткендей.
Мен даламмен өлшеймін тағдырымды,
Маған дос сол Даламның досы ғана,
Немесе:
Туған елді лайық неге теңермін?
Елім – Емен:
Жапырағымын Еменнің.
Туған жердің нәрін жұтып, нұр құшып,
Еменімнің арқасында көгердім.
Шалқып Емен жайқалады менсіз-ақ,
Еменсіз мен қайтіп күнім көрермін?! – дейді ақын аға.
Иә, әрбір «Отаным», «елім», «халқым» дейтін адамның жанының шырағданындай иман-ұғымы осылай болуға тиісті. «Отсыз жүректе ғана Отан жоқ» – осы имани ұғым Мұзағаңды тағдырдың небір сұрапыл дүмпулерінен аман алып шыққан. Елінің басына түскен қилы-қилы қиындықтар мен қайғылы, қасіретті кезеңдерде де жұртының жанына нұрлы сөзбен нәр беріп, ұрпақ санасын саралап, халқымыздың дана даралығын танытып, ұлттық келбетін сақтап қалуға жанұшыра атсалысып жүрген зиялыларымыздың бірі – сан қырлы талант иесі Мұзафар Әлімбай. «Елдің қамын ойлаған ерте есейер» деп ақын өзі айтқандай, Ертістің керекулік өңірінде, Маралдыда, мұғалімнің отбасында дүниеге келген оның азаматтығы мен дарынын дәуір күрделілігі, аласапыран жылдар құйыны сомдап, мақсатын айқындатты.
Мұзафар ағамыздың әкесі Айтмағанбет ХХ ғасырдың басында Уфа қаласындағы «Ғалия» медресесін бітіріп, туған ауылында мектеп ашқан. Сол мектеп әлі бар екен. Анасы Зейнептің бойына ақындық дарыған кісі болыпты, он екі құрсақ көтерген, 9 перзенті шетінеп кетіпті. Тірі қалғандардың ішіндегі кенжесі Мұзафар 4-5 жасынан бастап ана аузынан Абай, Бұқар жырау, Сұлтанмахмұт, Сәбит Дөнентаев, Иса, Естай жырларын естіп, жаттап өседі. Жалпы, Маралды атырабында ақын-жыраулар, ертегішілер, әншілер көп болған. Солардың бірі Мағауия Бәстемиұлы парсы, араб тілдерін жетік меңгерген айтулы ақын екен. 1935-1938 жылдары жас Мұзафарға Шығыс поэзиясының жеті жұлдызын таныстырып, тағылым берген сол кісі.
1938 жылы Мұзафар Әлімбай Павлодар қаласындағы педучилищеге оқуға түседі. Сол жерде жүріп поэзияға құштарлығы артып, қалалық әдебиет үйірмесіне қатысып, өлеңдер жаза бастайды, олар облыстық газетке шығады. Педучилищені үздік бітірген жас жігіт Ұлы Отан соғысы басталғанда, облыста құрылған мәдени-үгіт бригадасында болады. 1941 жылдың желтоқсанында ол әскерге өз еркімен аттанып, 3 айдай қатардағы сарбаз, кейін саяси жетекшінің орынбасары етіп бекітіледі. 1942 жылы ол 101-ші дербес атқыштар бригадасының миномет дивизиясында батарея командирінің саяси қызмет жөніндегі орынбасары, 1943 жылы армияда саяси қызметкерлер институты таратылғанда, Мұзафар Әлімбай танк училищесіне оқуға жіберіледі. Жауынгер-командир кейін кадр офицерлері қатарында қалдырылған. Тек 1948 жылы сәуір айында ғана Қазақстан Үкіметінің араласуымен әскерден босап, елге оралған. Сол жылы Қазақ Мемлекеттік университетіне оқуға түскен ол «Пионер» журналының бөлім меңгерушілігіне бекітілген. 1949 жылы «Жастар дауысы» атты ұжымдық жинаққа Мұзафар Әлімбайдың майдан жырлары енеді. Оның бірнеше өлеңіне айбынды ақын Қасым Аманжолов сүйсініс білдіріп, мақтаған екен, осы жайт жас ақынға қанат бітіргендей. «Қарағанды жинағы» атты бірінші кітабы 1952 жылы жарық көрген. Осылай басталған ақынның шығармашылық жолы әртүрлі қызметтегі өсуімен ұштаса отырып, шарықтай бастаған.
1958 жылы Қазақстанда алғаш рет «Балдырған» журналы ашылғанда, Мұзафар Әлімбай оның бас редакторы болып бекітіліп, оны 1986 жылдың қазан айына дейін басқарған. Қазақ балаларын әдебиетке баулып, олардың ұлттық санасын қалыптастыруға осы журналдың қосқан үлесі мол екені анық.
Ақын Мұзафар Әлімбайдың шығармашылығындағы аса үлкен арналы сала – балалар әдебиеті. Зерттеушілер де, қалың қауым да Мұзағаңды балалар поэзиясының классигі деп бағалайды. Оның танымдық та тәлімдік туындылары сонау елуінші жылдардың басынан бері бастауыш мектеп оқулықтарына, балабақша репертуарына молынан енген. «Жыл он екі ай» күнтізбесінен үзбей орын тепкен маңызды тақырыптардағы таңдаулы өлең-жырларының өзі бір төбе. Көптеген шығармалары бүлдіршіндердің қолынан түспес құндылыққа айналған.1984 жылы «Аспандағы әпке» атты өлеңдер жинағы үшін Мұзафар Әлімбаевқа Абай атындағы мемлекеттік сыйлық берілді. Ол қазақ балалар әдебиеті бойынша осы сыйлықтың лауреаты атанған бірден-бір қаламгер.
Мұзағаң шын мәнінде педагог-жазушы. Ол кісінің сонау алпысыншы жылдары қазақ радиосынан жүргізген лекциялары ата-аналарға таптырмас бағыт-бағдар болды. «Тәрбие туралы әңгімелер» (1972 ж.), «Халық қапысыз тәрбиеші» (1976 ж.), «Халық ғажап тәлімгер» (1994 ж.) соның нәтижесі. Халық шығармашылығындағы тағылымдық тенденцияларға арналған зерттемелері баспасөзде үздіксіз жарияланып келеді.
Мұзафар Әлімбай – эссеист жазушы, әдебиет зерттеушісі, сыншы. Әсіресе оның «Өрнекті сөз – ортақ қазына» (1967 ж.) атты ғылыми монографиясы, мақал-мәтелдің көркемдік табиғатын, оны аударудың теориясы мен практикасын талдаған зерттеулері жоғары оқу орындарының студенттеріне оқулық әрі тәржімашыларға көмекші құрал болып табылады.
«Қалам қайраты» (1976 ж.), «Толқыннан толқын туады» (1992 ж.) ХХ ғасырдағы қазақ әдебиеті мен өнерінің келелі мәселелеріне, жеке қайраткерлеріне арналған эсселер, сын мақалалары болса, «Көңіл күнделігінен» (1980 ж.) атты кітабы қазақ әдебиетінде жазушы лабораториясын тұңғыш сөз еткен еңбек.
Мұзафар Әлімбайдың эпикалық жанрда жазған оннан астам поэмасы бар. Соның ішінде шоқтығы биіктігімен халық сүйіспеншілігіне бөленгені «Естай-Қорлан» атты лиро-эпостық дастаны. Бұл шығарма қазақ сахарасына аты кеңінен жайылған даңғайыр композитор, ақын, әнші Естай Беркімбайұлының трагедиялық тағдырына арналған, ол бірнеше рет қайталанып басылды, орыс тіліне де аударылды. Отанға, туған халқына деген ыстық сезім Мұзағаңның жүрегінен небір жалынды шығармаларды жарқ еткізді. «Менің Қазақстаным», «Елдіктің еңсесі», «Зерденің зері», «Аяз би» атты өрнекті туындылар солардың қатарында.
Мұзағаңның 350-дей өлеңіне атақты композиторлар ән шығарған, 1984 жылы жарық көрген «Ақмаңдайлым» атты жинағында сол әндердің жартысындайы қамтылған.
Өмірдің мән-мағынасын фәлсафалық оймен түйіндеп, оны шұрайлы да шырайлы бір-екі сөйлеммен үйіріп нақыл шығару ақын сана-сезімінің қуаттылығының жемісі деп білу қажет. «Нарға татыр мақал бар» дейтін Мұзағаң тынбай ізденіс үстінде жүреді. Ұлан шағынан бастап төл нақылдар шығаратын ақынның бірнеше «Нақылдар кітабы» жарық көрді.
Естелік жанрында да елеулі еңбек еткен Мұзафар Әлімбай өзі араласқан қазақ әдебиетінің майталмандары М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, Б.Момышұлы, С.Мәуленов, М.Иманжанов және т.б. 50-60 шақты қазақ зиялыларының кісілік парасатын ашып, «Өмір. Өнер. Өнерпаз» (1990 ж.), «Көргендерім көңілімде» (1992 ж.), «Көзін көрдік жақсы менен жайсаңның» (2002 ж.) кітаптарын оқырманға тарту етті.
2003 жылдың 4 шілдесінде «Қазақ әдебиеті» газетінде Мұзағаңның «Заңғар замандастар – қайран қаламдастар» деген атпен реквием-жырлары шықты. Әрбір төрт жол – қазақ әдебиетінің біртуарларына нәрлі көркем сөзбен бейнелеп, фәлсафалық оймен түйіндеп жасалған ескерткіштей.
Кеудемнен арылта алмай қара бұлтты,
Көңілім өткенді ойлап алабұртты...
О, заңғар замандастар – қаламдастар!
Туған ел сендер кетіп нала жұтты.
Мұншама қадіріңді ұғар ма едім,
Ұға алмасам майысып сынар ма едім?!
Жас ұрпақ жалғастырсын: бұл өлеңім,
Баршаңа бағыштаған дұғам менің!
Осылайша Мұзағаң замандастарының заңғарлығын асқақтатып, кейінгілерге өмірдің мәнін де, сәнін де ұқтырып, ұлттың санасын өсіріп, рухын шыңдайтын ірі тұлғаларды қадірлеп-қастерлеуді үйретеді. Өйткені сол біртуарлар елдің рухани ғұмырының бағдаршамы ғой.
Мұзафар Әлімбай шығармалары 39 тілге аударылған, ақын өзі де көркем аудармамен көп айналысып, Еуропа, Шығыс елдері әдебиеті классиктерінің татымды туындыларын қазақшалаған.
«Ақын болу деген не? Ақын болу – халық атынан сөйлеуге хақың болу» және «Әміршіге ел «Хан ием!» деген, ал ақынға ел «Әулием!» деген. Осындай нақылдарымен Мұзағаң ақындықтың киелілігін қастерлеп, оған қойылар талаптың да биік екенін ұқтырады.
Мұзафар ақынның талантының шыңдалуына ықпал етіп, оның адамдық, тазалық, парасаттылық, кішіпейілділік, еңбекқорлық қасиеттеріне тәнті болған аға-іні, замандастарының өз пікірлерін білдіріп жазғандар қатарында М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов, І.Омаров және т. б. көптеген қазақ зиялылары бар.
Еліміздің егемендігіне шаттанбаған қазақ зиялысы бар ма, Мұзағаң да тебіреніп, алғашқы мемлекеттік Әнұранның сөзін жазып, төрт автордың бірі болды. 1994 жылы ақын ағаға «Қазақстанның халық жазушысы» атағы берілді. Ол «Құрмет» орденімен марапатталған. Ақын халқы үшін тер төксе, елі де ақынын ардақтайды.
Халық жазушысы Мұзафар Әлімбайдың жанынан, жадынан толқын болып құйылған туындылары келер ұрпаққа аманат болып қала бермек.
Жадыра ДӘРІБАЕВА,
ақын
