Оқта-текте баспасөз беттерінен әлі де бар екен деген хабарды оқып қалып жатамын. Алайда оның бір кездегі біз көрген қазақы төбет екеніне сенбеймін, қазіргі кезге жүдеп-жадап, сұйылып жеткен түрі болар деп ойлаймын. Тірсегі жұп-жуан, табаны аюдың табанындай жап-жалпақ, тұрқы төбедей болып жататын, қарала, сарала, ақ төс, тарғыл, өңкей дөкей төбеттер елуінші жылдардың ортасына дейін малды ауылдарда кездесетін. Кейін қой малынан айналма ауру шықты. Миына құрт түседі. Осы құрт иттен жұғады десті. Алғашқыда малшы итіне құрттан тазартатын дәрі беріліп жүрді де, көп ұзамай жаппай атты. Біз айтып отырған асыл тұқымды иттер де соның ішінде кеткенге ұқсайды. Әйтеуір сол жылдардан соң қазақы иттің бұл тұқымы көзден бұл-бұл ұшты.
Мен алыс сапарға шығып, ауылдарды аралаған кезде көзбен екі нәрсені іздеймін. Оның бірі – біздің бала күнімізде көлікпен бара жатсаң, төбеңнен жанап кетіп, жанап кетіп, жаныңнан қалмай ұшып жүретін, отырған үйіңнің қабырғасына әсем ұя салатын айыр құйрық, ақ тамақ қарлығаштар. Екіншісі – мойнында қарғы бауы бар, бірақ байланбайтын, әупілдеп бірер үріп, маңқиып еріне көтеріліп, орнына қайта барып тыныш жата қалатын осы қазақы ақылды төбет иттер. Екеуін де қанша уақыттан бері іздеп келемін, өкінішке қарай, еш жерден кездестірмедім. Жоғарыда ақылды деген сөзді бекер қосып отырғаным жоқ, қазақы төбет иттің ақылдылығы туралы үлкендерден көп естідім. Сексен жасты орталап, тоқсаныншы жылдары өмірден өткен шешем марқұм:
– Жақсы ит те босағаға бітеді екен. Соғыс бітетін жылы Өгізмолаға суармаға көшіп барып, Атырау жағынан әкеліп бір күшік асырадық. Бірер жылда тайыншадай ірі болып өсті. Қасқыр алатын. Ақылды ит еді. Айтқаныңды түсінетін, тіл білетін ит еді. Бергеніңді ішеді, бермесең қазан-аяққа сұқаңдап жақындамайды, – деп отыратын.
Шешем айтып отырған өмір маған таныс. Өйткені мен соғыс аяқталғаннан кейін екі жылдан соң өмірге келгенмін. Шығанақ атаның ізбасары ретінде Ойыл өзенінің төменгі сағасында, Атыраудың Қызылқоға ауданының жеріне арқа тіреп, суармалы тары егіп отырған шағын ауыл күні бүгінге дейін есімде. Естияр бала болғанша тұрдық ол жерде. «Майлыаяқ» деп шақыратын еңгезердей ала төбет те еміс-еміс көз алдыма келетіндей. Содан да шешем құтты иті – Майлыаяғы туралы әңгіме бастаса:
– Өздеріңнің ертең ішетін тамақтарың жоқ. Өгіздей итті қалай тойындырасыңдар? – деп колхоздың тақ-тұқ тіршілігін көріп өскендіктен де сауал тастаймын.
– Қазан қырып қаспақ, көже-қатық құямыз ғой. Үйім, қожайыным бар деп жатады ғой үйдің алдында. Болмаса, ол тамаққа зәру емес. Қысы-жазы өз тамағын даладан өзі табады. Ұзап кетіп аң аулайды. Ол кезде қыс қатты болады. Қызылшұнақ аяз, ақтүтек боран, күртік қар. Аяздың күштілігі сондай, ұшып бара жатқан құс жерге топ етіп құлайтын. Сондай кезде үйге талай рет қоян аулап әкеліп, қызылсырап отырған бізді асырағаны бар. Сонда тісін тигізбейді ғой, жарықтық. Мұндай итті ақылды емес деп қалай айтасың, – деп шешем бәсін арттыра түседі.
Тіпті әрі-беріден соң, менің күмәнданып отырғанымды сезіп, шындыққа көзімді жеткізе түсу үшін:
– Керек десең, құйттайыңда сені баққан сол ит. Сталин заманында жұмысқа шықпай қалу деген жоқ. Әкең екеуміз сарыала таңнан тары егісін баптауға кетеміз. Тек біз емес, бір қауым елдің тірлігі сол. Күні бойы егін суарамыз, шөптейміз, тыным таппай іңірлетіп ораламыз. Сонда әлгі ит үйді бағады. Бұзауды басжібінен тістеп, далаға жайып келеді. Байлағаны сол – басжібін қазыққа орап қояды. Өрістен сиырды айдап келеді. Біздің ит те, мал да бір-біріне үйренген. Бүкіл ауыл сүйсінетін еді итіміздің қылығына, –деп шешем әңгімесін жалғай түсетін.
Әрине біздің үйде сондай бір ақылды төбеттің болғанын мен тек шешем емес, әкемнен де, көрші-көлемнен де талай естігенмін. Жекпе-жекте қасқыр алатын, тіпті үйірлі қасқырға тайсалмай шабатын нағыз төбет еді десетін. Ауылдан шығып кетіп, үйірлі қасқырдың құрсауына түсіп, қызылала қан боп жараланып, аман сытылып келген кездері де аз болмаған.
Біздің шағын ауыл аңыз қылып айтатын қасқыр алатын осы әлді әрі ақылды төбет мен есімді білгенде жоқ. Айдың күні аманында ұшты-күйлі жоғалған. Шешем ауылға келген керуен ертіп кетті десе, әкем басқаша болжам айтатын.
– Сірә, ауырған сияқты. Дертіне шипа іздеп, дәрілік шөп қарап дала кезіп, қаңғып кеткен болар. Айдалада әр шөптің түбін искеп, сергелдең болып, бұратылып жүрген иттер тегін жүрмейді. «Жақсы ит өлімтігін көрсетпейді» дегенде сондай сыр жатыр, – деп қоятын.
Ат жалын тартып мініп, адам болып, отау құрып үй болғаннан бастап, ұзақ уақытым ауылда өтті. Осы жылдарда иттің де түр-түрін ұстадық. Бірақ Майлыаяқ сынды қазақы төбет қолға түспеді. Өз басым қазақтың төбетіне жететін ит жоқ деп есептеймін. Немістің овчаркасы, ағылшын догы, кавказ төбеттері оған тең келе алмайды. Тіпті қанша ұқсастық іздегенмен түрікменнің алабайы да қазақтың арлан төбетінен кем. Кемдігі сол, ызақор, қабаған, шынжырлап ұстауға тура келеді. Алдындағы тамағын қызғанып иесіне шабады. Мұндай итті ақылды деуге бола ма?! Ал қазақы төбет көрінгенге шабалаңдап үрмейді, байлаусыз тұрып кісі қаппайды. Иесінің бұйрығын бағады.
Әр өңірде қазақтың төбеті мен тазысын қайта оралтуды қолға алып жүрген азаматтар бар екенін естимін. Алайда олардың қолына әзір қазақтың таза қанды байырғы төбеті түсе қоймаған сыңайлы. Қазақы төбетті іздейтін жер де жылдан-жылға тарылып бара жатқандай. Мамандар, зерттеушілер, бір болса, таза қанды қазақы төбеттің тұқымы Қазақстанның батысында – Атырау, Маңғыстау жағында, Жайық бойында ұшырасып қалуы мүмкін деп сырттан тон пішеді. Мен де осы пікірге қосыламын.
Аманқос ОРЫНҒАЛИҰЛЫ,
журналист
АҚТӨБЕ
