– Ұлықпан аға, кезінде ауыл түгіл, қала қазағының баласы да есігінен сығалай алмай, сырт айналып жүретін политехникалық институттың тамырына студент болып жүріп-ақ қазақы қанның жүгіруіне септігіңізді тигізгеніңізді естеліктердің бірінен оқып қалған едік. Сол тарихты қайыра бір еске алсаңыз...
– Жастық шіркін, адамға не істетпейді? Тауды да, тасты да қопартады. Қалың қазақ жайлаған қияндағы ауылдан мектеп бітіріп, политехникалық институтқа оқуға түскен мен, аудиториядағы дәріс аяқталып, ұзын дәлізге үзіліске шыққаннан кейін мойнымды созып, көзім жетер жерге дейін елегізіп әлдекімді іздейтінмін. «Сонда кімді іздейсің?» дейсің ғой – қазақ іздеймін. Бірақ қай жағыма қарасам да, өзім секілді күнге әбден қақталған қараторы тумаластарымның соншалықты аздығын көріп, еңсем кәдімгідей жаншылып қалатын.
Бірде әрі-бері жөңкілген адамдар ішінен басында ақ тақиясы бар ғұлама ғалым Ақжан Машановтың кетіп бара жатқанын көріп, жүрегім жарылуға шақ қалды. Ұнжырғасы түскен еңсемді, қазақ таба алмай құлазитын көңілімдегі мұңды төбесіндегі шөкімдей тақияның құдіреті тас-талқан етті. Ол кісіні бәрі танитын еді. Математикадан республикалық олимпиадада бірінші орын алып, Қазақ КСР-нің грамотасы мен жолдамасы бойынша оқуға қиналмай қабылданғаныммен, әдебиетті алабөтен сүйетін едім. Өзім өлең жазамын. Көп ұзамай-ақ тау-кен факультетінде оқитын ақын Иранбек Оразбаевты тауып алып, екеуміз дос болып кеттік. Басқа да әдебиетті сүйетін балаларды іздестіріп, тауып алдық. Тыныш жүрмей «Бәйшешек» деп аталатын әдеби ұйым құрдым. Бірақ қуанышым көпке созылмады. Қауіпсіздік орнының адамы ұстап алды. Екі көзімді тостағандай қылып «Мәскеудегі «Жас тұлпармен» байланысың жоқ па? Басқа қандай ұлтшыл ұйымдармен араласасың?» деп сұрақтың астына алып, мекемелеріне сүйреп апарып түсініктеме жаздырды. Назарға іліккен соң амалсыз Ақжан атаға барып сәлем бердім. Таныстық. Менің жағдайымды естіген соң әбден рахаттанып күлді. «Әй, бала, ақылымды алсаң, сен алдымен қабырға газетін шығар.
Басқа факультеттерде оқитын балалардың өлеңін, әңгімелерін топтастыр. Газетіңнің ең басына менің суретімді іліп қой. Ертең кел, өз қолыммен баталы сөзімді әзірлеп қоямын, соны суретімнің жанына жапсырып қой. Осында Болат Жармағамбетов деген профессор бар, менің атымнан барсаң, ол да саған қолдау білдіреді», деді. Өлең, әңгіме жазатын жігіттердің жазғандарын жаяу жүріп жинап алып, ұзындығы 3-4 метр болатын газет шығардым. Сөйтсем «қазақ жоқ, ешкім оқымайды» деген сөз бекер екен, әлгі қабырға газетінің алдына үймелеп келетін қазақтардың саны күннен-күнге көбейе берді.
– Ақжан Машановтың алғысын, жазушы Сәбит Мұқановтың батасын алатын кезіңіз осы уақыт па еді? Ол кісінің ризалығын алуыңызға не себеп болды?
– Қабырға газетін шығарып, өзімді бас редактордан бір мысқал кем сезінбей, масаттанып жүрсем, деканаттағы қыздардың бірі келіп: «сені партком шақырып жатыр» деді. Барсам, орыстілді бейтаныс бір қазақ шығарған газетімнің парша-паршасын шығарып жыртып, қолымен уыстап ұстап тұр екен. «Құртамын, жоямын!» деді ол.
«Жоя алмайсыз. Бұл жерде басы артық ешнәрсе жоқ. Жастардың ғашықтық, сезім туралы шығармалары. Қандай саясатты айтасыз?» деп едім, әлгі кісінің ашуы аздап басылды. Бірақ соңымнан «националист» деп қалды. Шыға сала Ақжан атаға бардым. Тағы да мәз болып күлді. «Неге күледі?» деп ішімнен ептеп ренжіп қоямын. Сөйтсем, ол кісі мұндай құқайдың неше атасын көріп, еті өліп кеткеннен кейін еріксіз, болдырғаннан күледі екен ғой. Ол кісі менің Жазушылар одағына баруымды, онда өзінің бірге оқыған жолдасы Ілияс Есенберлиннің екінші хатшы болып отырғанын, жастардың талабын ескерусіз қалдырмайтынын айтты. Бұл 1968 жыл еді. «Қаһардың» жарыққа шығып, баспасөзде Есенберлиннің түгін қалдырмай талқандап жатқан уағы. Айтқанымды мұқият тыңдаған ол «шамаң келсе, сен институтыңда кездесу ұйымдастыр», деді. Ақжан атамызды алдыға салып жүріп, өтінішімізді ректорға жеткізіп, ақыры рұқсат алдық. Содан кейін де І.Есенберлинмен алты рет кездесу жасадық. «Политехта кездесу болады екен» деген хабарды естіген студенттер жан-жақтан лек-легімен ағылып келетін. Кейін бәрібір «Бәйшешек» бой бермей, бүр жарып шықты. Әдеби бірлестік болып құрылды. Алматыдағы оқу орындары арасындағы беделі күшті болды. Дегенмен, политехта сірескен сеңнің ақырын қозғала бастағаны байқалды.
Таза әдеби орталық екеніне көзі жеткен соң, қарсылық білдіріп тірескендердің аузына құм құйылды. Кездесуге студенттер ғана емес, ұстаздарымыз да келіп отыратын болды. Ұлттық рухтың иісі шықты. Енді маған тосқауыл болмады. Бұл кезде Ілияс ағама еркінсіп, еркелей бастағам, енді ол кісіден кездесуге Сәбит Мұқановты шақырып беруді сұрадым. «Сәбит келеді» дегенді естіп, Қазақ телевизиясы «тікелей эфир жүргіземіз» деп асай-мүсейлерін арқалап, біздің институтқа үш күн бұрын көшіп келді. Сәбең кездесуге өзімен бірге атағы жер жарған 12 ақын-жазушыны ертіп келді. Келген қонақтар әңгіме айтып, студенттер өлең оқып, аға буын мен жас буынның іштей ұғынысқан, ұлағаты тілмен айтып жеткізгісіз әсерлі кеш өтті. Мен де «Аяқтар» деген өлеңімді оқыдым. Сәбит ағамыздың риза болғаны сондай, шалқып тұрып тамам жұрттың алдында бата берді.
– Сіз техникалық оқу орнын тәмамдап, инженер мамандығын алып шыққаныңызбен, философия ғылымын серік етіп келесіз. Табиғаты бөлек екі саланың бір-бірімен қандай байланысы болуы мүмкін?
– Біз мектеп бітірген кезде Гагарин ғарышқа ұшты, «коммунизмге қарыштап қадам басып бара жатырмыз» дегенге имандай сенетін уақыт, Кеңес Одағы жабық ел болса да, дүниедегі ең соңғы мамандық автоматиканың енді пайда болып жатқан шағы. «Электронды есептеу техникасы», «электроника» дегенді ел енді ғана естіп жатты. Республикалық олимпиаданың жеңімпазы ретінде ҚазМУ-дің мехматына оқуға түсіп тұрсам да, жаңа ғылымға әуестіктің бойымды билегені сондай, ойымнан дереу айныдым да, политехті таңдадым. «Автоматика және есептеу техникасы» деген факультет – бүкіл Қазақстан жоғары оқу орындарындағы жалғыз факультет. Бәрінен артық еңбектеніп, күн сайын 3-4 сағат кем ұйықтап жүрсем де, өзіме күліп, мазақтап қарауға жол бермедім. Сөйтіп жүріп қоғамдық жұмыстардың да ортасынан табылатынмын. 2-курста оқып жүргенімде студенттердің ғылыми конференциясында «Ойлау жүйесін модельдеу» деген тақырыпта философиядан баяндама жасаған едім.
Сол жұмысым республикалық бәйгеден бірінші жүлде алыпты. Сыйға менің атым арнайы жазылған жазуы бар сағат берді. Осы баяндамам араға аз уақыт салып Мәскеуде өткен Бүкілодақтық бәйгеден де жүлде алып келді. Екі бірдей үлкен бәйгеден жеңіс сыйлаған осы баяндама менің болашақ тағдырымның бағытын анықтады. Философия кафедрасының меңгерушісі, философия ғылымының докторы, профессор Д.Кішібеков ағамыз мені аспирантураға шақырды. «Неге?» дедім. «Сен математиканы да, физиканы да, әдебиетті де, тарихты да, дәстүрді де, салтты да, бәрін де білетін жігіт екенсің. Бұл өте керемет. Екіншіден, сен техниканы оқыған мамансың. Таза философияны оқығандар шеңберден шыға алмай қалады. Басқа салаға тісі батпайды. Әлемде даңқы жер жарған атақты философтардың бәрі басқа мамандықты игергендер. Техниканың аты озып бара жатқан заманда, техника мен руханилықтың арасын зерттейтін маман жоқ, ақылымды тыңдасаң, сен осы салада ізденіп, жұмыс істе», деді.
Міне, елу жылға аяқ басты, руханият пен техниканың арасындағы проблемаларды күні бүгінге дейін зерттеп келе жатырмын.
– Жеке адамның негізгі сапалық көрсеткішін анықтайтын руханилықты кең ауқымда қарастырсақ, ұлттық идеяға дейін ұласады. Ал оны технократиямен қабыстыру тіпті де мүмкін еместей, сонда бұл мәселенің маңызы неде?
– Маңызының өзі қызық. Адам да, техника да – табиғаттың туындысы. Ал табиғат қисын мен заңдылыққа толып тұр. Симметрия және гармония – сұлулық. Объективті заңдылық адамның санасынан тысқары. Қардың жауып, аяздың болуын ешкім басқара алмайды, тек көріп, сезінген соң ғана жылырақ киініп қамданамыз. Адам, соның ішінде қазақ – табиғаттың төл баласы. Біз кейінгі ғасырларға дейін табиғаттың бір бұтағы сияқты өмір сүріп келдік. Біздің керемет рухани дамығанымыз, шешен сөйлеуіміз, сөзге тұруымыз, ұлттық қадір-қасиетіміздің бәрінің арғы жағында табиғатпен етене жақындығымыз тұр. Техникаға келсек, оны жасайтын адам. Ал техника тек қана заңдылыққа бағынады. Руханилық та белгілі бір дәрежеден кейін табиғаттан қол үзеді де, өзінің жеке заңдылығына бағынып кетеді. Руханилық техникамен ұштасқан кезде арасынан келісім де шығады, қайшылық та шығады. Мәселе – дұрыс бағыт ұстануда.
– Бірақ адам мен табиғаттың үйлесімі әбден бұзылды ғой. Табиғатты былай қойғанда, адамның өз ішіндегі пропорция мен үйлесімнің парша-паршасы шықты. Шектен асып кеткен қатігездік пен қасиетсіздік немесе мөлшерінен тым азайып кеткен мейірім. Бұл апаттан адам өзін қалай қорғайды, немен қорғана алады?
– Бүгінгі біздің сорымыз табиғатты таптап, құдіретін мойындамай, санаспағанның, қадір-қасиетін түсінбегеннің зардабынан туып отыр. Табиғаттан қалай алшақтадық, адамдар солай физиологиялық, биологиялық, рухани деградацияға ұшырай бастады. Озған елдің бәрі мұның опындыратын іс екенін біліп, табиғатқа оралып жатыр. Басқасына бармай-ақ, Араб Әмірліктерін алайық. Қызыл құмның ішінде жатыр. Заид әл-Нахаян деген көсемдерінің данышпандығына қайран қаламын. «Жиырма жылда еліме жұмақ орнатамын» деді, он екі жылда ол ойын жүзеге асырды. Технологиясын түгел зерттедім. Ол «мұнайға тәуелділіктен құтылу керек» деген саясат жүргізген. Қазір ел экономикасындағы мұнайдан түсетін пайда 8-ақ пайыз екен. Құмның ішін жасыл баққа айналдырды.
– «Ғылыми таным» деген нәрсе бар. Жоғары дәлдігімен ерекшеленетін осы танымның кейінгі жас ғалымдардың бойында тым төмендегенін, тіпті көрініс таппайтынын байқаймыз. Жас ғалымдар мәселені қорыту, сараптау, түсіндіру, идеалдандыруға келгенде қарабайыр, қарадүрсінділік танытып, қарын ашырады...
– Ғылым – өте киелі, қадірлі сала. Руханилықтың бір саласы. Ескі замандарда ғылымның тек бір-ақ саласы болды. Ол – философия. Кейіннен астрономия, математика, медицина пайда болды, ал бүгінде 4,5 мың ғылым бар екен. Екі ғылымның ортасынан үшінші ғылым өсіп шықты немесе бір ғылымның ішінен сан тарау ғылым бөлініп шықты. Бір кибернетиканың өзі бірталай ғылымның басын қосқан атасына айналып кетті. Қанша тарауға бөлінсе де, шын ғылымға ортақ бір нәрсе бар: мейлі математика, мейлі филология болсын, ғылымның негізгі міндеті өзі зерттеп отырған объектінің құбылыстық, ішкі құпиясын, табиғатын, заңдылығын ашып, соның өмір сүру, қызмет атқару, даму заңдылықтарын көрсетуі керек. Өз объектісінен ғылымды тауып бере алмаса, ол ғылым емес. Бірде маған «қазақта ғылым болған ба?» деген сұрақ қойылды. Мен күліп «қазақта «аш бала тоқ баламен ойнамайды, тоқ бала аш болам деп ойламайды», «бай байға, сай сайға құяды» деген мақал бар. Бұл мақал осы күнгі қоғамдық әлеуметтік процесті бір-ақ ауыз сөзбен түйіндейді.
Ал енді осы мақалдың қауызына сыйған мәселені бәленбай институт, түгенбай маман зерттеп отыр. Бұл өз заманында мақал болып туса туған шығар, бірақ бұл шынында да айналысуды қажет ететін әлеуметтік мәселе», дедім. Ғылымның ұсақталып кетуіне көптеген фактор әсер етіп отыр. Оған экономикалық даму деңгейі, мемлекеттік саясат, ғылымның алдындағы мақсат, ғалымға жасалған қамқорлық, ең бастысы, ғылымға деген адалдық сөзсіз өз әсерін тигізеді. Шынайы ғалымды құлын күнінен тану, қабілетін ұштау, бағалай білу кемшін. Ал осылардың бәрінің басы қосылғанда ғылымның нәтижесі шығады.
– Ғылым сарқылмас дүние ғой, дегенмен, ғалым ретінде қарымыңыз бен біліміңізді толықтай игілікке жараттым деп айта аласыз ба?
– Бір қызығы, жетпіске келдім деп жүргем жоқ, әлі көп дүние тындыратын адам сияқты шиыршық атып жүремін. Д.Кішібеков екеуміз қазақ философия ғылымындағы тұңғыш оқулықтың авторы болдық. Сол оқулық он рет қайта басылып шықты. Қазақстандағы жоғары оқу орындары әлі осы оқулықты пайдаланып келеді. Онда саясат та, идеология да жоқ. Қай кезде қолыңа алып оқысаң да, ескірмейтін өзекті. Ең алдымен халыққа тигізген пайдам деп осы еңбекті атаймын. Қазақстанға «Инженерлік еңбектің социологиясы» деген тың тақырыпты әкелдім. Орысша-қазақша оқулық жазып, ол барлық оқу орындарының кәдесіне жарады. Көп жылдық ізденістің нәтижесінде «саясаттану» дейтін іргелі ғылымның негізі қаланып, қазақстандық үлгісі қалыптасты.
– Сіздің есіміңіз «Дос-Мұқасан» ансамблімен тығыз байланысты. Репертуарындағы таңдаулы, танымал әндер сіздің қаламыңыздан туды. Ән айтпайсыз, гитара мен барабанда ойнамайсыз, сонда сіздің ансамбльдегі рөліңіз қандай еді?
– Рас, елдің алдына шығып, сахнада тұрып ән айтқан адам емеспін. Менің рөлім басқаша. «Дос-Мұқасандағы» жігіттердің бәрі политехта оқығанымен, факультетіміз басқа болды, бірақ жатақханада бірге тұрдық. Ол кезде «Битлздың» даңқы жер жарып, дүние жүзін дүркіретіп тұрды. Орыс эстрадасының да әсері одан кем емес еді. Әрине, алғашында «Дос-Мұқасан» да соларға еліктеді. Бірақ өз бет-бейнесін қалыптастырмаса, біреулердің сорабына түсіп алып, өнерін қайталай берсе, әуесқойлық деңгейінен аса алмай қалар еді. Қазақтың жүрегін тербейтін, әкенің қаны, ананың сүтімен келіп сіңген ұлттың төлтума ән-күйінің, інжу-маржанының табиғатын бұзбай, бұтарламай электронды аспаптың көмейіне қондыра алса, заманауи музыка құралының тілімен өрнектей алса ғана өзіндік ажарын қалыптастырып, қара үзіп, дараланып шыға алатын мүмкіндігі бар екенін айттым. «Репертуарға ұлттық ән-жырымызды кіргізсек қана ұтамыз деген ұстаным біздің ұранымыз болу керек» деген ойымды жігіттер де құп алды. Кез келген жеке әншінің де, музыкалық ұжымның да тағдырын репертуар шешеді. «Дос-Мұқасанның» қолға іліккен әнді орындап қарабайырлыққа ұрынбай, талғаммен өнер көрсетуіне өзімше үлес қостым. Ең алғашқы әндерін жаздым.
– «Ұлт», «ұлтжанды», «ұлтшыл» деген ұғым бүгінде ешкімді таңырқатпайды. Ал мұндай сөз дауыстап айтылмақ түгілі ойлаудың өзі қорқыныш тудырған кеңестік кезеңде бұл ұғымды «Дос-Мұқасан» бір өзі арқалады десек, талас тудыратындар табыла қоймас. «Дос-Мұқасан» феноменінің сыры неде?
– Тап солай, ұлттың иісі бұрқырап шығып тұрған туындылар «Дос-Мұқасанның» репертуарынан бірінен соң бірі орындалып жатты. Сәтсіз шыққан бірді-екілі ән болса, өзіміз де сезе қоямыз, дереу репертуардан алып тастаймыз.
Тарихта тағы бір заңдылық бар. Грек философиясының негізін қалаған атақты ғалымдарды алып қарайық, бәрі де шоқжұлдыз секілді бір дәуірде дүниеге келді. Сол секілді қазақтың музыка өнеріне құбылыс болып келген қайталанбас әнші мен композиторлар туған ХІХ ғасыр да алтын ғасыр болып тарихта қалды немесе аналарының бәрі бір мезгілде толғатып, қазақтың бағы үшін туған ХХ ғасырдың басындағы Алаш арыстарын алайық. Міне, өнерлі, талантты, жан-жақты, еңбекқор жігіттердің бір мезгілде келіп техникалық оқу орнына түсе қалуы, олардың ұйымдаса келіп «Дос-Мұқасанды» құруы, намысшыл жігіттердің елдің атын биіктету үшін бір мақсатта еңбектенуі сол мысалды еске түсіреді және оның барлық сыры да осында – жеке-дара айтылмайтын, еленбейтін Қазақстан деген алып елдің кішігірім бейнесі айналдырған бес жігіттің өнерімен өзге жұртқа кеңінен танылды.
– Әңгімеңізге рахмет.
Әңгімелескен
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
