Біздің еліміз тәуелсіздік алғаннан бері сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес үнемі жүргізіліп келеді. Мысалы, 2009 жылғы 22 сәуірде Президенттің «Қазақстан Республикасындағы қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту және құқық қорғау қызметін одан әрі жетілдіру жөніндегі қосымша шаралар туралы» Жарлығы шықты. Бұл Жарлықта сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді тосқауыл қоятын көптеген құқықтық шаралар көрсетілген.
Атап айтқанда, мемлекеттік органдардың, мемлекеттік ұйымдардың және мемлекеттің қатысу үлесі бар ұйымдардың басшыларына сыбайлас жемқорлыққа қарсы пәрменді іс-қимыл жасау жауаптылығы белгіленеді. Ендігі жерде өзіне белгілі болған сыбайлас жемқорлық, құқық бұзушылық туралы әрбір басшы тиісті органдарға, лауазымды адамдарға дер кезінде хабарлауға міндетті. Яғни ол осы міндетін орындамаса, заңда белгіленген тәртіппен жауаптылыққа тартылады. Азаматтардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресу қызметі көтермеленеді, мұндай ретте оларға ынталандыру шаралары қолданылады. Бұл дегеніміз, сыбайлас жемқорлыққа қарсы бүкіл халықты жұмылдырудың нақты көрінісі болып отыр. Мемлекеттік қызметшілердің, сондай-ақ мемлекеттік қызметтен босаған адамдардың ресми табысынан асып түсетін мүліктің шығу тегі туралы ақпарат ұсынуы оларға міндеттеледі.
Бүгінгі күні сыбайлас жемқорлық ұғымы азаматтық қоғамда үйреншікті құбылысқа айналса, ал екінші жағынан Қазақстанның қауіпсіздігіне, елдің экономикасының дамуына керағар әсер ететін факторға айналуда. Статистикалық мәліметтерге қарағанда, республикада сыбайлас жемқорлықтың нәтижесінде көлеңкелі бизнес дамып, жылына мемлекеттік қазынаға түсетін едәуір кіріс желге ұшқандай болады.
Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғамға қауіптілігі Қазақстан өз тәуелсіздігін алғаннан кейін-ақ біліне бастады. Мемлекеттік аппарат шенеуніктерінің сыбайластыққа салынуы әу бастан белгілі бола бастады. Осыған байланысты елімізде бұл құбылысқа қарсы бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шаралары қолға алынды.
Ал сыбайлас жемқорлықтың қазіргі кездегі етек алу ауқымы өте үлкен. Өз өкілеттігін сатумен бірге, оны сатып алушы адамдардың көбейе түсуі билік тармақтарының сыбайлас жемқорлық кеселіне душар болғанын көрсетеді. Мұны соңғы жылдарда жүргізілген криминологиялық зерттеулер айқын көрсетіп отыр.
Сыбайлас жемқорлар өз мақсаттарына жетуде ұйымдасқан қылмыстық топтарды пайдаланады. Солардың арқасында ұйымдасқан қылмыс экономиканың маңызды секторларына өз ықпалын жүргізеді, бұл тұрғыда олар шын мәнінде жаңа сапа мен түрге ие болды. Осы айтылғандар және басқа да жағдайлар Қазақстанда да халықаралық деңгейде бұл құбылысқа соңғы кездері ерекше көңіл бөліп отырғанын көрсетеді. Міне, сол шаралардың бірі «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Қазақстан Республикасының заңы. Бұл заң ТМД елдері ішінде бірінші рет бүкіл мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған заңдылық нормаларды белгіледі. Бірақ заңда сыбайлас жемқорлықтың субъектісінің нақты анықтамасының, ал ең бастысы, осы заңды қолданудың құқықтық механизмнің болмауы қиындық келтірді. Осыған орай сыбайлас жемқорлықпен күрес жайлы заң нормалары бірнеше рет өзгеріске ұшырады.
Біздің пікіріміз бойынша, сыбайлас жемқорлықтың кең көлемдегі түсінігін қолдану дұрыс сияқты. Өйткені сыбайлас жемқорлықты парақорлыққа теліп қою дұрыс емес. Осыған байланысты сыбайлас жемқорлыққа анықтама бермес бұрын осы құбылысқа тән негізгі сипаттарды теориялық жағынан белгілеген мәнді болады. Коммерциялық құрылымдардың қызметкерлерімен өзге де ұйымдардың қызметкерлері қызмет бабын асыра пайдаланған жағдайда мемлекеттік органдар мүддесіне ондай нұқсан келмейді және олардың әлсіреуіне әкеліп соқпайды. Әрине осындай өкілеттіктерді теріс пайдаланушылық көп материалдық шығынға ұшыратуы және басқа да ауыр жағдайға ұрындыруы мүмкін.
Бұл ретте «корпоративтік сыбайлас жемқорлыққа» қарсы іс-шаралар туралы сөз болуы шарт. Жергілікті өкілді және мемлекеттік басқару органдарына келетін болсақ, оларда сыбайлас жемқорлықтың орын алатын саласына қосу принципті түрде маңызды болып табылады. Сыбайлас жемқорлықтың субъектілері мемлекеттік қызметті атқаруға уәкілетті адамдар, не оған тексерілген адамдар, лауазымды адамдар, лауазым иелері болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлер танылады. Егер лауазым иелерінің сыбайлас жемқорлық субъектілеріне қатысы жайлы әдебиетте бірыңғай пікір қалыптасқан болса, лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің осы санатқа жату мәселесі даулы болып табылады. Алайда мемлекеттік билікпен жергілікті өзін-өзі басқару органдарына қарсы кез келген қызметкер белгілі дәрежеде қауіп төндіре алады. Оларды қылмыстық жауапкершілікке тартудың міндетті шарты заң қорғайтын мүддені – елеулі түрде бұзу болып табылады, ал мұндай әрекетті олар өздерінің қызмет бабына байланысты әдетте жүзеге асырады. Егер мемлекеттік қызметкер өзінің қызмет бабын жеке мақсатта пайдаланып, құқық қорғау мүддесіне орасан зор нұқсан келтірсе, онда оны жауапқа тарту керек.
Қазақстан Республикасының 2014 жылғы Қылмыстық кодексі сыбайлас жемқорлықпен күресте қазіргі заман талаптарына толығырақ жауап береді. Кодексте сыбайлас жемқорлық қылмыстарының нақты тізбегі және оған жауапты болатын тұлғалардың түсінігі берілген. Бірақ онда кейбір кемшіліктер де бар. Сыбайлас жемқорлық көрінісі құбылмалы, міндетті түрде және тез жаңа түрге өзгеріп тұрады. Жеткілікті қылмыстық құқықтық нормасыз онымен күресу мүмкін емес. Сондықтан да бұл құбылыспен қарсы күресте үнемі қылмыстық заңдылықты жетілдірудің белгілі қажеттілігі туындайды. Бұл процесс мақсат болып табылмайды, ол нақты теориялық базаға, ішкі және халықаралық тәжірибелердің тарихи дәстүрлері мен ерекшеліктеріне негізделуі тиіс. Сондықтан осы қауіпті құбылысқа қарсы күрес жүргізудегі пайда болған қажеттіліктерді объективті жағдайларда абайлап және орынды түрде өзгерту керек.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып өз қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасаған адамдарға міндетті түрде белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір кәсіппен айналысу құқығынан айыру сияқты жазаны қолданған өте дұрыс болады. Қазақстан Республикасы ҚК-нің 41-бабын осыған байланысты тиісті мазмұнда толықтыру ұсынылады. Заң шығарушы әділ түрде көптеген қылмыстарды тұлғаның өз қызмет бабын пайдалану арқылы жасайтынын көрсетеді. Осының өзі бұл қылмыстың қоғамдық қауіптілігін арттырады.
Дегенмен біздің пікірімізше, заң шығарушының бұл мәселеде белгілі бір дәйектілік ұстанымы жоқ. Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Адамның қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігі дәрежесін арттырады, сондықтан бұл белгі заңда тиісінше көрініс табуы қажет.
Әрине сыбайлас жемқорлықпен күреске бағытталған шаралар деп нені түсінуге болады деген сұрақ тууы мүмкін. Мұны түсіндіру үшін Жоғарғы соттың жаңа арнайы нормативтік қаулылары керек. Осы қаулыда сыбайлас жемқорлыққа байланысты заңды бұзушылық деп мемлекеттік міндеттерді атқаратын, сондай-ақ соларға теңестірілген адамдардың лауазымдық өкілеттілігін және соған байланысты мүмкіндіктерін және басқа да өзінің өкілеттіктерін пайдалана отырып, жеке өзі немесе делдалдар арқылы заңда көзделмеген мүліктік игіліктер мен артықшылықтарды құқыққа қарсы беруі, сатылуы тиіс деп көрсетілуі тиіс.
Осылайша мемлекеттік билік органдарында сенімді және кең сыбайлас жемқорлық байланысы болмаса ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды. Бұл біздің елімізде 2008 жылы 6 маусымда ратификацияланған БҰҰ-ның Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясына толық сәйкес келеді. Осыған байланысты өз өкілеттіліктерін ұйымдасқан қылмыстық топ, ұйым, бірлестік мүддесі үшін пайдаланған субъектілердің қылмысын аса ауыр қылмыс санатына жатқызылып, олар үшін жаза мөлшері жоғары деңгейде белгіленгені дұрыс. Сыбайлас жемқорлық қылмыстарын жасады деп жалған мәлімет, хабар берген субъектілердің көпе-көрінеу жалған іс-әрекеттерге барғаны үшін жауаптылығын күшейту қажет. Мұндай іс-әрекеттер қылмыстың аса ауыр санатына жатқызылуы керек. Бұл тұрғыда арнайы заң нормасын қылмыстық кодексте көрсету керек. Сыбайлас жемқорлық қылмысын сылтау етіп кінәсіз адамдарды қылмыстық жауапқа тарту өте ауыр қылмыс санатына жатқызылуы қажет.
Аты-жөні жоқ арыз, шағымдар тексерілуі тиіс, ондай арыз-шағымдарда жалған мәліметтер берілсе, ондай хабарлама берген субъектілер қылмыстық жауаптылыққа және жазаға тартылуы қажет. Заң нормаларымен осы айтылған ұсыныстар реттелсе, сыбайлас жемқорлыққа тосқауыл қойылар еді. Бұл аталғандардан басқа сыбайлас жемқорлықпен табанды күрес жүргізу үшін бұқаралық ақпарат құралдарында жария етілген осындай іс-әрекеттерді құқық қорғау органдары дер кезінде тексеріп, оқырмандарды тиісінше хабардар ету керек. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы бағытталған құжаттардың әлі де өзара қайшылықтарын жойып, олардың нақты қолданылу механизмін жетілдірген жөн.
Сыбайлас жемқорлық қылмысымен күрес жүргізу оңай шаруа емес, ол ұзақ мерзімге бағытталған мемлекеттік шара. Ең бастысы осы кеселге қатаң бағытталған мемлекеттік бағдарлама жоғары деңгейде жауаптылықпен іске асырылуы тиіс. Сонда ғана Президенттің халыққа Жолдауы толық жүзеге асады.
Арықбай АҒЫБАЕВ,
заң ғылымдарының докторы, профессор
