Үрім-бұтақ. Демографиялық ой-толғау

Өз жерімізде өзіміз саны аз ұлт атанып, рухымыз да, тіліміз де, дініміз де жетімсірегені күні кеше ғана емес пе еді. «Жалғыз баласы бардың шығар-шықпас жаны бар, төрт баласы бардың төбеден салған жолы бар» деген бабалар өсиетін ұмытып, Қазақстан демографиясының болар-болмас жетістігіне марқая бастаған сыңайымыз бар. «Қазақстандықтардың саны 18 миллионнан асты» деп бөркімізді аспанға лақтырып жүргенде, халқымыздың табиғи өсімі тағы да төмендеп барады. 

Ұлттық экономика минис­трлігінің өткен жылы тарат­қан мәліметінде, «2017 жылғы қаңтар-қыркүйекте рес­публика халқының табиғи өсімі 2016 жылғы қаңтар-қыркүйекпен са­лыс­тырғанда 18 мың адамға немесе 8,­5 пайызға кеміп, 194,9 мың адамды құ­рады», деп атап көрсетілген. Қазір елі­міздегі бала туудың жалпы коэф­фи­циенті 1000 тұрғынға шаққанда 2,5 нәрестеден келеді. Дәл осы көр­сет­кіш 2006 жылы 1000 тұрғынға шақ­қанда 8,3 (8,1) адамнан келген еді. Осы бір елеусіз деректерден-ақ жері үл­кен, халқы аз Қазақстан үшін де­по­пуляция қатері бас көтере бастағанын көруге болады. 

Әлі есімде, бала кезде ауылымызда ақ сақалы белуарына түскен, алып тұлғалы Байбөрік есімді қарт болатын. Ауылдың қара сирақ бар баласы сол ақсақалға сәлем бергенді қызық көретінбіз. Жа­рыса шап­қылап келіп, аузымызды тол­­тыра «Ассалаумағалейкум» деп, ата­­мызға қос қолымызды ұсынамыз. Ол кісі істеп жатқан шаруасын тас­тай са­лып, тарамыс қолдарымен бар­­лығы­мыздың қолымызды алып, «Үрім-бұтағың өссін, айналайындар!» дер еді. Күніне неше рет келіп, не­ше рет сәлем бер­сек те ол осы сө­зі­нен бір жа­ңыл­майды. Тіпті Бай­бөрік ата­мыздың бар­лық реніші мен қуа­нышының өлшемі де осы үш ау­ыз сөзбен шектелетін. Ерекше риза болып қуанғанда, «Үрім-бұ­тағың өссін, айналайыңдар!» де­се, қатты ренжіп, күйзелген сәтте «Үрім-бұтағың өскір-ай!» деп кейір еді. Үлкендердің айтуын­ша, сексеннен асып, жарық дү­ниеден өтер алдындағы Бай­бөрік қарттың соңғы демі «Үрім-бұтағың өссін, айна­лайыңдар!» деген ақ тілек­пен бірге үзіліпті. Енді ойлап қа­расам, екі ғасырдың бар­лық дүр­белеңін басынан өт­керіп, халқы көрген бүкіл зұл­мат­ты ішіне түйген абыз қарт­тың жарық дүниеге арнаған аманаты, ұрпаққа берген ақ батасы осы үш ауыз сөзден құралған ұлы тілекке сыйған екен-ау! 

Әсіресе, Байбөрік атам бел ортасынан кешкен ХХ ғасырдың бірінші жартысындағы қазақ халқының басына түскен нәубет зауалы бұрын-соңды тарихта болып көрмеген сұмдық еді. Тіпті теңдесі жоқ зарлы ән – «Елім-айды» туғызған сонау «ақтабан шұбырынды, алқакөл сұлама» заманында да хал­қымыз мұндай қырғынға ұшырап көр­ген жоқ. Тарихшылардың зерттеуі бой­ынша, 1723 жылғы жоңғардың сұрапыл шапқыншылығында қазақ хал­қының жалпы саны 40 пайызға ке­місе, жиырмасыншы ғасырдың бірін­ші жартысындағы аштық, саяси қу­ғын-сүргін және соғыс қырғын­да­рын­да қазақ халқы 74 пайызынан ай­ырылған. 

Кең сахараны ен жайлап келген халқымыз 1916 жылғы ұлт-азаттық көтерілісі зұл­ма­тында, 1917-1918, 1920-1921 жылдардағы аштық пен дүр­­белеңде қатты күйзеліп, үл­кен шығынға ұшырады. Ал 1932 жыл­­ғы қолдан жасалған ақ­сирақ аш­тықта, әлі де толық нақ­ты­лан­баған дерек бойынша, 2 мил­лиондай адамынан айырылған. 1936-1938 жылдарындағы жаппай қуғын-сүргінге ұшыратқан қызыл қырғында елдің бетке шығар қаймағы – 135 мың арыс­тай азаматтарынан тағы айырылды. Марқұм Мақаш Тәті­мов­тің деректері бойын­ша, қа­зақ халқының Ұлы Отан соғы­сын­дағы тікелей және жанама шығындары 1миллионға жуық болған екен. Ешқашан орны толмас осындай құрбандыққа тап болған қазақ халқының ата­мекендегі жалпы саны 1945 жы­лы 1 миллион 975 мың адамға дейін құлдырады. 

1926 жылы өткізілген халық са­нағы бойынша респуб­ли­ка­мыздағы қазақ ұлтының са­ны 3627612 адамды құраған екен. Бас-аяғы 20 жыл ішінде хал­қы­мыз жартысынан астамынан айырылып, ұландары сиреген Ұлы дала күңіреніп қалды. Тусыраған кең дала келімсектермен толтырыла бастады. Тағдыр тәлкегіне тап болып, қайта-қайта зор нәубетке ұрынған халқының осы бір ауыр халін көзімен көр­ген Байбөрік қарт ақ батасын аманатқа айналдырып, ақ тіле­гін ұрпаққа арнаған үмітіне жал­ғаған екен-ау! Абыз қарт ту­ған халқының толысар ертеңгі кү­ні­не кәміл сеніп, асыл арманын анттай қайталаумен өтіпті-ау!? 

Абыз қарттың ақ батасы қа­был болды. Ғасырлармен жа­сас­қан қазақ халқы қатал заман соққысы қаншама есеңгіретсе де құламады. Сүрініп барып, қайта тұрып, өзінің мәңгілігін тағы да паш етті. Ұлы Жеңістен кейін бас-аяғы 20 жыл өткенде, 3,5 миллиондық межеге қайта көтерілді. Ал 1979 жылғы халық санағында республикамыздағы қазақ ұлтының саны 5 миллион 289 мың 349 адамға жетті. 

Осы ретте ерекше атап өтетін бір мәселе, соғыстан кейінгі жыл­дардағы қазақтардың та­биғи өсу деңгейі өте жоғары бол­­ды. Мәселен, 1940 жылы Одақ бойынша табиғи өсім әрбір 1000 адамға шаққанда, 13,2 промил, Қазақстанда 19,4 промил болса, 1957 жылы респуб­ли­камыздағы табиғи өсім 31,4 промилге жетті. Ал 1958 жылы рес­публикамыздағы қазақ ұлты­ның табиғи өсімі әрбір мың адамға шаққанда 42 промилді құрап, 1960 жылдардағы «демо­гр­а­фиялық дүмпудің» негізі бол­ды. Сол кезеңде қазақ­тың де­мо­графиялық жағдайының жақ­саруына игі ықпал еткен тағы бір үлкен құбылыс, 1950-1960 жылдары «Кеңес азамат­тары» деп ата­латын контин­гент есебінен Қытайдағы қазақтардың елге оралу толқы­ны болды. Ғалым­дар­дың дерегі бой­ынша, 1954-1965 жылдары ҚХР-дан Қазақ­стан­ға 259,4 мың репатриант ке­ліп, қоныстаныпты. Олар негі­зінен қазақ­тар еді.

Сөйтіп 1989 жылғы халық сана­ғы­ның қорытындысында респуб­лика­мыздағы қазақ­тар­дың саны 6 миллион 535 мың, одақ­тас республикаларда 1 миллион 670 мың, шетелдерде 1 миллион 535 мың адамды құрап, қазақ халқы өзінің өсу тарихында тұңғыш рет 10 миллиондық межеге жетті. Көп ұзамай азат­тық­тың арайлы ақ таңы атып, Қазақстан тәуелсіздікке қол жет­­кізді. Енді мемлекетіміздің демо­графиялық саясатында түбе­­г­ейлі бетбұрыс жасалып, еге­мен елімізде, төл жерімізде ұлты­мыздың табиғи өсімінің еселей өсетінін күткен-ақ едік. Әттең, ширек ғасырдан асқан тәуелсіздік кезеңінде бірде-бір рет 1960-шы жылдардағыдай «демографиялық дүмпу» болмады.

Қазақстан әлемдегі халық ең аз орналасқан ел болып саналады. Қазір еліміздегі бір шаршы шақырым жерде тұратындар са­ны орта есеппен сегіз адамнан ай­налады екен. Ендеше Қазақ елі үшін демографиялық өсімнің үл­кен геосаяси мәні бар. Халқы си­рек Ұлы далаға көз алартушы­лар төрт бұрышымызда да аз емес. Сондықтан өз қолымыз өз аузымызға жеткен тәуел­сіздік жыл­дардағы халқымыздың та­би­ғи өсімі тоқмейілсуге негіз бола ал­майды. 

Тағы да нақты цифрға жүгінейік. Тәуелсіздігімізге қол жеткізген 1991 жылы респуб­ли­камыздағы халық саны 16 миллионның үстінде болатын (1989 жылғы санақ бойынша 16 464 464 адамды құраған). 2017 жылдың 1 қыркүйегінде Қазақстан Республикасы хал­қы­ның саны 18 074 100 адамға жет­ті. Яғни 26 жылдың ішінде ел хал­қының өсімі 2 миллионның айна­ласында. Рас, осы жылдарда рес­публикамыздан өз­дерінің тарихи отандарына қоныс ау­дарған өзге ұлт өкілдері аз болған жоқ. Оның есесін атамекеніне оралған қан­­дастарымыздың ұлы көші толық­тыр­ды емес пе?! Сонда табиғи өсім қайда?

Бұл орайда тарихи көршіміз өзбек халқының табиғи өсіміне қызыға да, қызғана қарауға мә­ж­бүрміз. Өткен ғасырдың ба­сын­дағы демографиялық дерек­­тер бойынша, қазақ халқы­нан үш есе аз болған өзбек бауырлар 1970 жылдары сан жағынан те­ңесті. Туысқан халықтар жаппай тәуелсіздік алған 1991 жылы 20 миллионның үстін­де болған өзбек халқы 2013 жылы, яғни тәуелсіздігінің 22 жылында 10 миллион­ға көбейіп, 30 миллионнан асты. 

Енді осы жылдар ішіндегі қазақ халқының табиғи өсімін саралап көрейік. Тәуелсіздік алған жылы республикамызда жеті миллионның үстінде болған қазақ ұлты 2012 жылғы дерек бойынша 10 979 511 адамды құраған екен. Яғни тәуел­сіздігіміздің 21 жылын­да республикамыздағы қазақ­тар­дың саны 2 980 мың адамға өскен. Дәл осы мерзімде шетелдерден атамекеніне орал­ған қазақтардың саны 950 мың адамнан асып жығылыпты. 
Халықтың табиғи өсімін арт­тырудың жолы біреу – ол бала тууды көбейту және сол үшін мемлекет тарапынан аналарға барынша қолдау көр­­­сетіп, жеңілдіктер жасау. 

Халқының саны жағынан қазақ­ты он орап алатын орыстың бала туу­ды ынталан­ды­руға арна­ған мем­ле­кеттік қаржысының қасын­да біздікі қасқалдақтың қанындай. Мәселен, Қазақстанда 2018 жылдың 1 қаңтарынан бастап бірінші, екінші және үшінші бала туғанда төленетін бір реттік жәрдемақы 91 390 теңгеге (275 АҚШ доллары мөлшерінде) дейін арттырылды (бұрын – 62 255 теңге көлемінде болатын). Ал Ресейде екінші және одан кейінгі бала туғанда төленетін бір реттік жәрдемақы – 453026 рубль (8 мың АҚШ доллары мөлшерінде). Жаңа жылдан бастап Ресейде бірінші бала туған отбасыларына президенттік 10 700 рубль мөлшерінде (бізше 60 мың теңгеден астам) ай сайынғы жәрдемақы төленетін болды. 

Өткен жылы еліміздің БАҚ-тары 7 баласын жетектеп, көше кезген ал­ма­ты­лық ана Шынар Сәр­сенбаева, не баспанаға, не ішер асқа жарымай отыр­ған шым­кенттік 8 баланың анасы Нағима Өскенбаева, 4 бала­ның анасы маң­ғыстаулық Күнсұлу Жұмашева, 8 баланың анасы алматылық Толқын Нәмет­құловалардың ауыр халі туралы ашына жазды. Сонда «Батыр ана» Шынар Сәрсенбаева «Жергілікті әкім қаралар ай сайын балаларға алатын 14 мың теңгені көзіме түрткі қылады. Ол 14 мың балалардың күн­д­елікті жейтін нанына да жет­п­ейді», деп күңіренген еді. 

«Алты ұл тапқан ананы ханым десе болады», деп алтын құрсақ аналарды ханнан артық қадірлеген қазақ едік қой. Енді не көрінді?! Үкіметке ала­қан жаймаңдар, мемлекет сауын сиыр емес қой» деп көп бала­лы аналардан мемлекет мүдде­сін қорғағыш шенеуніктер оффшор асқан қазақстандық миллиар­д­тарды солай қорғамай ма?! Ақи­қ­атында жаһандану доң­ға­лағының тас диірменіне жұты­лып кетпеуіміз де хал­қымыздың табиғи өсіміне тікелей бай­ла­ныс­ты. Қазақтың қатарын көбей­т­у үшін ешкім бізге бал­шық­тан бала жасап бере алмайды. Қазақтың болашағын баянды ете­тін – көпбалалы алтын құрсақ ана­лар. 

«Өз күніңді өзің көр» ұра­ны ортаға тасталған кешегі тоқ­са­ныншы жылдары қазақ хал­қы­ның табиғи өсімі тоқырауға түсті. Мамандардың болжамы бойынша, 90-жылдардағы бала туудың күрт кеміп кетуі, 2020 жылдары халқымыздың демо­графиялық өсімін тежей­ді. Оның үстіне бүгінде еліміз­де тұрғындар санының дина­микасы стационарлық дең­гей­ге жетіп, балалар мен қа­рия­лар саны теңесуге айналды. Яғни регрессивті өсу саль­досының қаупі төнді. Қазақ ұлтын жаһандық бұл тығы­рық­тан алып шығатын да алтын құрсақ көп балалы аналар. Сондықтан халқымыздың алдында тұрған демогра­фия­лық ауыртпалықтардың салмағын жеңілдету үшін көп балалы аналардың қатарын көбейту парыз. Ол үшін қоғамымызда қалыптасқан көп балалы анаға деген мейірімсіз көзқарасты өзгерту қажет. Бір бала тапқан мен он бала тапқанның бейнеті бір­дей емес. Сондықтан «Батыр ана­ларға» ай сайын тұрақты түр­де төленетін толыққанды жа­лақы тағайындау керек. Қазақ же­рінің қазынасын ұлт игілігіне жаратып, мұнай долларларынан көп балалы отбасыларға ар­налған «ана капиталын» жа­сақтау қажет. Көп балалы от­ба­сыларына, алтын құрсақ ана­­ларға мемлекет тарапынан берілетін әрбір теңге – ұлт бо­ла­шағы үшін салынған инвес­ти­ция. 

Жылқыбай ЖАҒЫПАРҰЛЫ,
«Егемен Қазақстан»