Он саусағынан өнер тамған, ертелі-кеш тігін машинасының құлағынан түспейтін Меңкебану әжесі ине-жібін сабақтап беріп, құлағы қалқайып қасында отырған қалақтай немересіне: «е-е-е, қарағым-ай, менің көрген рахатымның тырнақтайын көрсең, бақытты болар едің-ау» дер еді мұндайда ес көріп. Әжесінің айтатын рахаты сол – Абайдың ұлдары Ақылбай, Тұрағұл, Мағауия, әнші Әміре, балуан Қажымұқан, жазушы Мұхтар сияқты өз заманының заңғар зиялылары түсетін табалдырығы мен төрі киелі шаңырақты ұстағаны. Абай балалары әжесіне арнайы пәуеске жіберіп, ауылдарына алдыртып, апталап қонақ етеді. Меңкебану апалары асылдың тұяқтарына матаның мықтысынан жағасы мен жеңі бар сюртук, шалбар тігіп беріп, шаңырақтарында аунап-қунап жатып кететін өз адамындай еді. Әжесі Құнанбайдың нәсілін жалғаған ұрпақтарының үйінен алаштың небір айбоз ұлдарының да мейман болып келетінін, соларды көзінің көргенін кішкентай немересіне мақтанып айтып отыратын.
Балалық шағы өткен Таңсықтың таңы Қозы Көрпеш – Баян сұлудың аспанмен таласқан асқақ мұнарасына малынбай тұрып атпайтыны секілді, бұл ауылдың адамдарының да әңгімесі қос ғашықтың тарихы мен тағдырын баяндаудан басталмай ма? Бала күнінде сол мұнараның түбіне талай барған. Мұнара мен ауыл ортасында Аягөз өзені ағады. Өзеннің арғы бетіне өтіп кеткен малды айдап келу үшін малтып өтіп, жолай шырғанақ, долана, бүлдірген тере барған ауыл балалары Қозы мен Баянның мұнарасына соға кетуді де ұмытпайтын. Балалық шақтағы осы көріністің бәрі уақытпен бірге ұмытылып қала бермей, арманы мен сезімін әлдилеп, өнер дейтін өзгеше әлемнің өлкесіне ғана өсетін әдемі гүлдің құнарлы топырағына нәр болып сіңе берген екен.
1965 жылы Алматы медицина институтын тастап, консерваторияның актерлер дайындайтын бөліміне КСРО халық әртісі Хадиша Бөкееваның студенттер қабылдайтыны туралы хабарландыруды оқығаннан кейін өнер дейтін сиқырдың арбауына түсіп, есі кетіп жүрген жас қыз ешнәрсеге қарамастан тіке тартады. Ұяң қыздың батыл шешіміне ешкім тоқтау сала алмайды. Әкесіне нағашы жағынан туыс болып келетін театр директорының орынбасары Болат Маусымбаев деген ағасының өзі өре түрегеліп, әдеттегі «әртіс болам деген не сұмдықты» айтып, аттанға басады. Қабылдау комиссиясына құжаттарын тапсыруға келгенде мұндағылар да оның шешіміне таңғалғанын жасыра алмайды. Талабы күшті табанды қыз мақсатына жетіп, Х.Бөкееваның класынан бес жыл білім алып, Әшірәлі Кенжеев, Құман Тастанбеков, Әшірбек Сығай секілді сайдың тасындай іріктелген курстастарымен бірге театр сахнасына келеді. Алматыдағы екі театрды тел емді. М.Әуезов атындағы академиялық театрдың алыптарымен бір сахнада ойнағысы келген арманы да көп ұзамай орындауын тапты.
Өнер – табиғат сыйы. Сүтпен еніп, сүйекке бітетін нәрсе. Актер деген атқа лайықты болып жүру үшін Ғайникамал сыртқы сымбаты мен ішкі жан әлемін ғажап үйлесіммен ұстауға тырысты. Әлі есімізде, апай 60 жасында спектакльдің көпшілік сахнасында институтты жаңадан бітіріп келген жас қыздармен бірге билеп жүрді. Бұл жастағы әріптестерінің көпшілігі мың бұралып билемек түгілі, театрға келіп-кетуі сиреп, дене сымбатын да сақтай алмай жатады. «Театр үшін отқа да, суға да түстім» деген сөзді Ғайникамал апай айтса ғана жарасады. Кезінде «Кемпірлерден шыққан дау» спектаклінде қартайса да, сыры мен сынын бірдей сақтаған, жүргенде жүрісі білінбейтін, күлгенде тісі көрінбейтін, балдағының тықылы да әсем әндей естілетін Қыз-кемпірді ойнап жүріп, арбадан сан мәрте құлады. Аңғал, адал Қыз-кемпір алдынан шыққан адамнан да үркіп құлайды, соңынан қуған адамнан да қорқып жығылады. Сан жылдан кейін омыртқасы сыздап, сыр берген соң компьютерлік диагностика жасатқанында дәрігер «арқаңызда мүжілмеген сау омыртқа қалмаған екен» деп қатты таңырқап, басын шайқаған екен.
Өнердің шарты біреу ғана: өз сөзіңді айту. Ғайникамал апай сахнада жүзге тарта рөл ойнады, бірақ өнердегі ширек ғасырлық ғұмырында сол ойнаған рөлдерін ешқашан үлкен-кіші деп бөлген емес. «Айман-Шолпанда» Шолпан, «Абай-Әйгерімде» Салтанат, «Ақбілекте» Ұрқия, «Жұлдызым менің жоғарыда» Гүлжан, «Көктөбедегі кездесуде» Алмагүл, «Жендеттерде» Мадлена Бежар, «Ақымақ болған басым-айда» Сотанвиль, «Ғашықтық дертінде» Шекер, «Кішкентай ауылда» Мәнсия, «Өттің, дүниеде» Фатима ханым болып актерлік шеберлік өрісінде бір-біріне мүлде кереғар, қайталанбас бейнелер жасады. Театр есігін ұяла ашқан ұяң мінезді актриса актерлік мектептің қыр-сырына Сәбира Майқанова, Бикен Римова, Фарида Шәріпова, Шолпан Жандарбекова, Зәмзәгүл Шәріпова, Ыдырыс Ноғайбаев, Асанәлі Әшімов, Сәбит Оразбаев, Әнуар Молдабеков, Райымбек Сейітметов, Таңат Жайлыбаев сынды сахнаның нағыз майталман саңлақтарымен тізе қосып, қатар ойнап жүріп қанықты. Әсіресе, Булгаковтың «Жендеттеріндегі» Мадлена мен «Өттің, дүниедегі» Фатима бейнесі ішкі психологиялық иірімдері мол, актер қуатын барынша жарқыратып көрсететін күрделі образдар. Бастапқыда «Жендеттерде» Нұрмұхан Жантөрин секілді сахна алыбымен бірге шыққанда, ол кісі ауыр қабағын көтеріп, ашулы жүзбен бір қараса, үркек қоян секілді Ғайникамал не істерін білмей дағдарғаны есінде. Бірақ сахнаның неше түрлі қитұрқысы мен қалтарыс-бұлтарысын көріп әбден шыңдалған сыралғы саңлақ керісінше, жас актрисаның өзін ширақ сезініп, өзімен деңгейлес ойнауы үшін қамқор пейіл танытып, еркіндікке қарай жетелейтін. Н.Жантөрин – Мольер, бұл – Мадлена. Мадлена Мольерге ғашық, еркелейді, есінен тандырады. Бірақ Мольерге дейін тағы бір полковникпен көңілдес болған Мадлена дүниеге келген қызының кімнен екенін айыра алмай, дал болады. Бұл аз болса, Мольер енді өз қызына ғашық болады. Сол кездегі Мадленаның жан азабын тілмен айтып жеткізу мүмкін емес. Әкесі мен қызының арасын ажыратуға қанша күш салса да, онысынан түк шықпай, ақыры өзі ақылынан адаса бастайды. Міне, осындай динамикалы драматизмге құрылған, жүрекке салмақ түсіретін, ішкі психологизмі басым кейіпкер образын жасау көп тер төгуді, тынымсыз ізденуді қажет етпей қоймайды. Образдың ішіне еніп, бейнемен бірігіп кеткендігінен болар, көрермен Ғайникамалдың жан азабынан құр сүлдері ғана қалған шарасыз Мадленасына аялай қарап, онымен бірге қайғырып отырып көретін. Спектакльдің режиссері Виктор Мажуриннің өзі: «Мен сенің Мадленаңа сенемін, Ғайникамал» деп, демеп қоятын еді.
Мінезінің кішіпейілділігінен бе, әлде тиісті орындардың бұра тартып, көзге ілгісі келмегенінен бе, «Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері» атағын да актриса алпысқа аяқ басқанда алды. Ең ақырында, жасы жетпіске таяғанда кең маңдайы жарқырап, ақылы жүзіне, парасаты көзіне тұнған ақ жаулықты қазақ әйелінің бейнесінде қалың алаш жұртының алдында жүз сериядан тұратын «Қара шаңырақ» фильмі арқылы жарқ етті. Ғайникамал Байқошқарованың ұзақ жылдар бойы көпшілік сахнасында көрінбей жүргенінің есесі, ар мен ұятты бәрінен биік қойып, оң мен солға қарамай, ойқастап алдыға шығуды орынсыздық санаған салмақты мінезінің сыбағасы, таланты ешкімнен кем болмаса да, тартыншақтап тұратын тектілігінің тартуы осынау бекзат болмысты Гауһар-Ананың бейнесімен бірге келді. Кинода ойнаған азды-көпті рөлдері болғанымен, сахна сыртында, театрдың тасасында келе жатқан Ғайникамалды көгілдір экранның күшімен әп-сәтте танымал еткені үшін режиссер Ақан Сатаевтың дәл осы актрисаға таңдау жасап, жер бетінде әділдік деген ұғымның әлі де өмір сүре беретініне сенім ұялатқаны үшін ризашылығымызды білдіріп, рахмет айтқымыз келді.
Әкесі мен балаларының арасында дәнекер болып, отбасының берекесін ұйытқан мейірбан Гауһардың балалары үшін шырылдайтын жанқиярлық сезімі, жылылығы, жанашырлығы – қазақтың бұрыннан қалыптасқан отбасылық институтынан қашықтап бара жатқан аналық сезім. Қазақ бәлкім осыған сусаған болар. Ата-ана мен баланың бойынан алыстауға айналған баға жетпес асыл қасиеттерді аңқасы кебе сағынғаннан кейін, соның бәрін шынайы жеткізе алған Гауһар-Ғайникамалды шын жақсы көріп қалғаны анық. Тарихта жалғыз ғана шығарманың авторы болып, атағы шыққан, жалқы образ жасап, сол бейнесі жадыға мәңгі жазылып қалған, баламасыз туындысымен ғасырлардың бедеріне есім-сойы сіңіп қалған бір ғана шедеврдің шеберлері аз емес. Театр мен кино – өнердің маңызды екі саласы болғанымен, тынысы бір, тіршілігі ортақ тұтас ағза. «Қара шаңырақ» пен Гауһар-Ана – Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, «Құрмет» орденінің иегері Ғайникамал Байқошқарованың елу жылдық еңбегі мен бүкіл шығармашылық өмірінің есебі іспетті ең елеулі жұмысы ретінде алдағы күннен әлі де бағасын алатын бірегей туындысы.
Айгүл АХАНБАЙҚЫЗЫ,
«Егемен Қазақстан»
АЛМАТЫ
